[& “Nếu hạt lúa không chết đi”]

[1] Một cụ nói, nếu quý ông Cham còn ‘thau krưn’ (nhìn ra) akhar’, quý nàng Cham còn giữ được ‘khan’ (váy) đồng âm “khanh”, thì chớ lo Cham mất.

Trước 1975, 10 năm Trường Trung học Pô-Klong, nữ Cham đã giữ được ‘khan’, riêng nam sinh chúng tôi tại các trường Tiểu học thuở ấy vẫn còn phải học ‘akhar’ năm đực năm cái. Thế nên sau khi Pô-Klong tiêu biến, Ban Biên soạn sách chữ Chăm thành lập năm 1978, được cho là một cột mốc lịch sử.

“Không ai có thể hát thay chúng ta

nơi đây và lúc này

cả hôm sau – có lẽ” (Lễ Tẩy trần tháng Tư-2022)

[1] Câu chuyện

Anh bạn tôi có sức hút lớn, khổ nỗi đó lại hút về bàn nhậu, cùng bao nhiêu nỗi thị phi để nổ, và không gì khác. Tin về một nhà nghiên cứu “san định” Kinh sách Cham. Nghiên cứu để ra công trình, không gì hơn, trong khi công cuộc đòi hỏi tập thể lớn với nhiều thành phần người dự cuộc.

Cải cách tôn giáo Cham, cần tập thể ấy, cần hơn cả là CHẤT TRỤ. “Trụ” mang nghĩa sức hút, không phải nhờ địa vị và quyền lực, tiền bạc hay bia rượu, mà là “chất trụ” ở tự thân: Con người, tiếng nói, hay diễn đàn được đại đa số tin tưởng.

Tôi mang nỗi này hỏi vài người, để rồi chính tôi được/ bị cho là chất trụ đáng chờ đợi. Tại sao? – Sara nổi tiếng và uy tín. Tôi bảo, thời của tôi đã qua rồi, và tôi cũng đang như các bạn: CHỜ ĐỢI…

[2] Câu hỏi: Có phải cần đến nhân vật “nổi tiếng và uy tín”? – Không!

Mùa Hè 1975, 18 tuổi khi hãy còn đầu xanh tuổi trẻ, tôi đã làm chất trụ tổ chức 3 lớp dạy Akhar thrah tại Chakleng cho 70 sinh linh Cham đủ thành phần, lứa tuổi. Và thành công lớn.

30 tuổi, tôi mấy bận tổ chức “Hội nghị Chiếu dài” cho Cham tại quê nhà.

35 tuổi, được Đại học Tổng hợp mời vào Sài Gòn 1 tháng “biên soạn” Từ điển – đúng hơn chỉ rà soát bản thảo Từ điển đã xong, tôi biến nguy thành cơ. Để, không chỉ 1 tháng mà kéo dài đến 6 năm, không chỉ mỗi Từ điển Chăm Việt, mà cả Từ điển Việt Chăm, sau đó Ngữ pháp tiếng Chăm của Bùi Khánh Thế, rồi Tự học tiếng Cham và Văn học Dân gian Cham của tôi nữa. 

Mà tôi khi ấy có “nổi tiếng và uy tín” gì cho cam. Chỉ mới trình độ 12/12, làm việc với các bậc thầy, tuổi cha chủ, học vị từ Phó Tiến sĩ trở lên. Ở đó, tôi trở thành chất trụ lúc nào không hay.

[3] Thế nào? – Dám làm, dám đứng trụ và dám trách nhiệm

Về Cải cách tôn giáo, để thành chất trụ, ngoài tâm tính và tâm thế, cần:

Hiểu biết căn bản về tôn giáo, phong tục tập quán dân tộc; gặp và trao đổi thoải mái với giới chức sắc, cả Ahiêr lẫn Awal; hòa đồng với mọi tầng lớp, thế hệ công chúng khác nhau; và có khả năng đối thoại với chính quyền.

4 yếu tố dồn vào Một, và Một kia dám và biết lên tiếng, làm sao Tiếng nói ấy được cộng đồng tin tưởng và chờ đợi. Ai trong cộng đồng Cham hôm nay như thế!?

[4] Trở lại chuyện cũ

Đặc san Tagalau, tôi cuốn anh chị em viết cho nó, đại bộ phận Cham ủng hộ nó, và lo cho nó. Về văn học, tôi chủ trì Bàn tròn Văn chương qua các tỉnh thành Việt Nam, cũng hệt.

Thảo luận Dự án Điện hạt nhân và Ghur Raneh, web Inrasara thu hút mọi ưu tư dồn đến, nhiều tên tuổi góp lời thảo luận, bà con Cham gửi gắm niềm tin. Chuyện Bà-ni như vụ đổi “Tôn giáo: Bà-ni” sang “Tôn giáo: Đạo Hồi” hay vụ video clip YEAH-1, bên cạnh các tiếng nói phụ trợ, facebook Inra Sara là trung tâm điều tiết mọi ý kiến, từ đó mở hướng giải quyết vấn đề.

Tiếc, khi tôi rời bỏ “chất trụ”, mọi mọi đều cuốn gói theo tôi.

Hiện ở Cham, diễn đàn nào có vai trò NHƯ THẾ? Hay ta mỗi người mỗi “đây với đó chỉ dựng chòi cô độc” mà hát? Ta không biết gom 5 ngón tay thành nắm tay, để có thể tung ra cú đấm quyết định. Buồn không!

Chưa bao giờ là muộn cả. Làm gì?