Một bạn Cham: “Xin hỏi tác giả nền triết học Cham thể hiện qua những tác phẩm nào ạ, karun!”. Cụ thể và tập trung thì không, mà tản mác, manh mún. Khi còn manh mún, tôi tạm đặt cho cái tên Minh triết Cham. Hệ thống chúng là, là triết học.
Thử liệt kê mang tính gợi ý:
[1] Tôn giáo dân tộc
– Bà-ni: hóa giải Islam và hòa giải với Bà-la-môn để dựng nên tôn giáo Ahiêr Awal – dân tộc, hòa bình và nhân văn.
– Bà-la-môn là tập cấp giữ nền tảng cho triết lí Cham, triều đại có thể thay đổi nhưng tinh thần Bà-la-môn [bên cạnh Bà-ni] luôn có mặt trên đỉnh cao, để giữ căn bản cho vương quốc tồn tại và phát triển.
– Ba hệ thần Yang: Cham không độc thần như Islam, không đa thần như Bà-la-môn là thứ riêng dành cho chức sắc tôn giáo, tín đồ Ahiêr Awal thờ phụng 3 hệ thần: Pô Yang [vua chúa được thần hóa], ‘Muk kei’ Ông bà tổ tiên, và các Yang tiền tôn giáo.
– Haumkar là biểu tượng tâm linh cao vời nhất của triết lí Cham.
– ‘Tano-Binai’ “Đực-Cái”: Ahiêr Awal, triết lí ấy cân bằng giữa Đực và Cái tuy hai mà một vô phân biệt đẫm tính nhân văn. Như tu sĩ Cham “phải” có vợ, vợ như là nền, là “nhà”, ‘danook’ nơi trụ, không thì mất đi một vế – tinh thần và mọi thứ trở nên chông chênh.
[2] Dân tộc
– Thuần chủng: ‘Kut & Ghur’, chỉ đứa con của người mẹ mới là Cham.
– ‘Bhap ilimô’: đặc ngữ trong trường ca Pauh Catwai, văn hóa không chỉ dành cho giới trí thức, mà cần thấm đẫm vào quần chúng giữa đời thường.
– Triết lí về đất: nơi nào là đất Cham nơi đó có tháp, đất không chỉ là nơi chôn nhau cắt rốn mà còn gắn chặt với tâm linh ‘Dar thok padok kiak’.
– Tư duy biển lớn làm nên Hải sử & văn hóa biển Cham, một thứ tư duy mở mang tinh thần phiêu lưu Cham.
– Mẫu hệ & biểu hiện 3 không của cộng đồng: Đàn ông không mù chữ, phụ nữ không làm đĩ, và cả hai không ăn mày.
[3] Cá nhân
– Sáng tạo: Phá hủy để sáng tạo, phá hủy và sáng tạo, phá hủy là sáng tạo.
– Tinh thần học vô vị lợi: truyện cổ “Đi tìm học bán vợ”, chữ được đồng hóa với tri thức, thế nên Cham xóa mù chữ cả cho người mất, để bạn được thành người.
– Tôn trọng chữ ‘akhar thrah’ thể hiện qua Ariya Patauw Adat Likei.
– Tinh thần hòa ái ‘palai tung tian’ của thi hào dân tộc Glơng Anak.
– Chủ trương làm giàu của Muk Thruh Palei – nền tảng cho danh dự gia đình và phát triển cộng đồng.
… VÀ TÌM TRIẾT HỌC CHAM THẾ NÀO?
[Thấy rồi mới tìm. Hãy sống trọn vẹn đã, rồi viết]
Cham có triết học không? – Ngay từ bài đầu, tôi nói có, từ chữ ‘xakarai’ mà ra.
Giữa thế kỉ XX, Paul Mus nhà dân tộc học người Pháp bảo Cham không có văn học, tôi nói chắc chắn có. Từ 15 tuổi tôi tìm và nhặt:, để 24 năm sau dựng nên lâu đài Văn học Cham 7 tập.
Chưa nhà nghiên cứu nào nhắc đến chữ “minh triết Cham”, tối tút loạt bài “sống minh triết” để 3 năm sau cho ra đời tác phẩm Minh triết Cham-2016. Rồi sau những góp ý, chỉnh sửa và bổ sung, Minh triết Cham được in lần ba, chỉn chu hơn.
Hôm nay, có thêm câu hỏi: Cham có triết lí/ học không? Không phải không có nguyên do, bởi tôi chưa thấy nhà nào đề cập đến lĩnh vực này, khi nhắc đến văn hóa văn minh Champa.
Bạn không nhìn thấy cái gì đó, không phải là nó không có. Câu nói tôi hay lặp đi lặp lại.
Triết lí/học không mơ hồ hay thuần lí thuyết, mà bạn phải sống nó, nó mới thực, và đáng tin. Như Sokrates đã, và sẵn sàng chết cho triết lí của mình.
Cũng như minh triết, tôi phải sống triết lí Cham, kể ra câu chuyện tôi đã sống như thế nào, cho mọi mọi Cham và ngoài Cham xúm vào bàn, từ đó hệ thống lại để dựng nên lâu đài triết học Cham.
Tiện ích của facebook, là vậy.
Văn học chưa có ai làm trước đó khó đã đành, minh triết mơ hồ trơn trợt khó hơn, triết học Cham khó nhất. Khó, không phải là không thể.
Lĩnh vực khác, như Văn học ngoại vi Việt Nam chẳng hạn, tôi đã yêu và sống với nó, chịu thương chịu khó về nó, thuyết về nó, để văn giới bàn vào, tôi mới làm nên vài tác phẩm đáng đọc.
Không gì là không thể!