[trích Tự truyện Inrasara, chương 6]

Tôi không ưa báo chí, không bao giờ đọc, và không nghĩ mình viết báo, vậy mà tôi thành một nhà báo, lại là nhà báo… lớn. Không đùa đâu.

Đó là cụm từ tổng biên tập báo Dân tộc & Phát triển biếu tôi.

Ninh Thuận hiếm khi mời tôi dự hội thảo này nọ, mời tôi phát biểu càng hiếm nữa. Tôi được nói ở tỉnh nhà là nhờ… trung ương. Tại Hội trường KS Phong Lan nơi báo Dân tộc & Phát triển tổ chức hội thảo “Báo chí & Vấn đề chủ quyền biển đảo”, trước cử tọa là đại biểu các tỉnh miền Trung, anh Định mời tôi tôi tham luận trước tiên, giới thiệu rất oách:

1. Mùa mưa năm 1990, tôi gồng gánh cả gia đình từ Trà Kha – Trà Vinh đùm đuề chuyển đến huyện Cầu Ngang. Công việc buôn bán ngưng trệ. Gần như cả ngày tôi chỉ nằm nhà trọ đọc sách, chờ người Miên trả nợ. Vốn liếng gần như cạn kiệt. Thêm Hani đang mang thai Jakha. Rốt cùng, không thể chờ được nữa, chúng tôi quyết định quy hồi cố hương.

Về, nhà cũ đã bán cho dì Lượng. Gia đình tôi vô sản toàn phần. Hani năn nỉ dì Lượng cho mượn nhà cũ ở tạm, sau hẵng tính.

[thương tặng các con tôi]

Tôi không sợ nghèo, bởi tôi từng rất nghèo.

Tôi không còn giàu, vì tôi không muốn… giàu.

Câu hỏi lớn ở đây là, đâu là KẺ KẾ NGHIỆP?

2005 chúng tôi ở Quận-4, kinh doanh đang ở đỉnh. Ngó qua ngó lại, 4 đứa từ Haly, J’Prang, Jaka cho chí Jaya không ai được Bà Trời ban cho ý hướng quản lí. Nhà có mỗi Út Jakha, nhưng hắn mới lớp Chín. Chuẩn bị buông Cty, tôi bàn với Hani:

– Đừng làm. Giám đốc là KHÔNG ĐƯỢC QUYỀN LÀM! Mỗi tuần mẹ nó cứ ra trung tâm Quận-1 dạo cho anh 2-3 lần đi. Cà-phê và dạo chơi thôi.

[hay: Sai lầm về nguyên tắc của tôi-1]

Năm 2002, 45 tuổi, sau 10 năm lao vào thương trường, chúng tôi đã giàu. Phần tôi, dù chỉ dành 1/3 thời gian và trí lực nhập cuộc chữ nghĩa, từ chữ nghĩa – tôi cũng giàu.

Kẹt nỗi, do không có mệnh truyền hậu duệ, mỗi lần tôi buông thứ gì, là thứ ấy suy vi, hoặc chết. Buông Bàn tròn Văn chương, nó chết không kịp ngáp; buông Tạp hóa Haly’s, nó suy tàn không thể đỡ; hôm nay, buông Cty, nó lao dốc không phanh. Cho dù tôi luôn chuẩn bị bước tiếp theo cho nó.

[Hay: Mở đường, dám phiêu lưu, và tới cùng]

1. Tháng 8-1992, tôi nhận giấy mời vào Sài Gòn soạn từ điển.

Thường người đời chuộng ổn định, khi ấy Tạp hóa Haly’s đang ăn nên làm ra, tôi đã cắt cái rụp: Đi!

Đi, để sau lưng mình, nó lao xuống dốc không phanh. Dù bà xã vẫn ở lại, hay dù sau đó Diễm từ Cok được mời qua thủ Cà-phê Diễm, hay sau nữa là Cà-phê Sách, nó vẫn cứ không chịu dừng lại. Tại sao?

– Chả có gì khỏ hiểu, – tôi nói. – Mặt bằng đó, hàng hóa và bạn hàng còn nguyên vẹn đó, câu chuyện ở đây là con người. Ta làm gì với nó?

Làm ăn, giàu thì không dám nói, chớ để thoải mái – dễ ợt!

Miễn là ta biết Mở đường, dám Phiêu lưu, và Tới cùng.

Ba giai đoạn đầu đời người: [1] Tuổi 15-25: dưới chơn thầy; [2] 25-55: sắm vai chủ hộ; [3] 55-65: đi vào “rừng”… Tuổi 25-55: có 3 giai đoạn nhỏ: Lò luyện tội đời, Nhà kinh doanh, và Con người chữ nghĩa. Xin kể 2 khoảng đầu của giai đoạn [2] trước.

1. Từ 1982, 25 tuổi, vào Ban Biên soạn sách chữ Chăm cũng là năm tôi lấy vợ, đích thị đặt bước chân đầu tiên vào Lò luyện tội cuộc đời.

[Covid-19, tự cách li cô độc, tôi lật các “ghi chép” cũ sắp xếp lại làm TỰ TRUYỆN. “Tôi buôn bán” chương7. Trích đăng bà con đọc giải trí, nếu được – học hỏi nhân rỗi rãi]

Tôi buôn bán, nguyên tắc 1: không DỐI; nguyên tắc 2: HỌC.

1. Mùa mưa 1990, thất bại te tua ở miền Tây, tôi gồng gánh cả gia đình qui hồi cố hương. Tôi làm lại cuộc đời từ tay trắng, và còn hơn thế – “bắt đầu từ con số không, từ con số âm, có lẽ” (thơ Inrasara).

[trích: “Tôi buôn bán”]

Dối trá tràn lan, ở đủ cấp, trong mọi thành phần, thuộc mọi khu vực.

Từ chợ búa đến đường phố. Bệnh viện hay trường học. Gia đình hay cơ quan công quyền. Báo giấy và báo hình dối trá, hội thảo và hội nghị cũng dối trá tuốt. Văn chương, chánh trị, báo cáo hành tích, nghị định nghị quyết, tất tần tật.

Nói mà không làm, dối đã đành; làm qua loa, làm cho có cũng là dối trá.