Tút “Đối thoại đạo và đời”, Jalan Dhar Phuel comment, cả ‘chat’ với tôi^(*). Xin trả lời chung mấy điểm như sau.

Đầu tiên, bạn hiểu sai chữ CẢI CÁCH. Cải cách khác với cách mạng. Cải cách chỉ thay đổi tiểu tiết; còn cách mạng mới là xóa bỏ, lật đổ. Đám thiêu Cham ‘Ahiêr’ trước là 3,5 ngày, nếu rút lại còn 2,5 ngày là cải cách, bỏ nó đi mới là cách mạng, là “phá hoại”.

Loại bỏ ‘Kut’ ra khỏi đời sống Cham là “cách mạng”, còn đưa phần ‘talaang Lihin’ vào nằm chung ‘talaang Siam’ trong ‘Kut’, là cải cách. Chính ‘Pô Adhya’ Hán Bằng đã làm cuộc cải cách lớn như thế, cả cộng đồng Cham hoan nghênh và mang ơn ông.

[hay. Sẽ bàn gì ở hội thảo?]

Phân biệt giữa cải cách và tùy tiện, câu hỏi đặt ra: Làm sao có thể cắt đuổi chủ nghĩa Tùy tiện? Câu trả lời: Ba bên: Đạo, tức ‘Halau janưng’, đời [tín đồ] và trí thức cần ngồi lại với nhau.

Lâu nay do không hiểu nhau, thành phê phán. Muốn hiểu nhau, cần ngồi lại, hội thảo bàn tròn các loại, không thể khác.

Câu chuyện Katê, cũ và mới.

[đăng lại bài cũ có chỉnh sửa, chuẩn bị cho thảo luận mới]

Năm 2018, bàn về Sân Đa năng ở Chakleng, một bạn facebook cho rằng ở Pajai đã “cải cách” trước đó khá lâu. Không sai! Nhưng đó không là cải cách đúng nghĩa, mà là thay đổi nhỏ lẻ, tùy hứng.

Thế nào là cải cách? Có 4 điểm: [1] Công cuộc xuất phát từ một Ý tưởng rõ rệt; [2] ý tưởng được Thực hiện rốt ráo; [3] có Quy ước và sự tuân thủ quy ước; [4] cuối cùng là cải cách kia Ảnh hưởng lan rộng.

Chakleng nhiều cải cách, tạm diễn giải 3 cải cách liên quan đến Đam.

[hay Làm sao nhập cuộc mà vẫn là một Outsider?]

Tôi hội viên Hội Nhà văn Việt Nam nhưng tôi không thuộc về;

Tôi Cham mà tôi không thuộc về Cham;

Tôi sinh linh trên mặt đất lại không thuộc về thế giới này…

Yêu có nghĩa là dám/ biết chiến đấu, để bảo vệ. Như thế, yêu không thể không nhập cuộc. Bạn đi vào giữa lòng sự thể, hết mình với nó. Bạn không thể nói bạn yêu ai, hay yêu cái gì đó rồi mặc tình cho gió cuốn đi.

Trên sân khấu cuộc đời, nếu mãi phận làm khán giả thì bạn vẫn là người ngoài cuộc; bạn lăn xả vào, làm cho nó lan tỏa, chiến đấu bảo vệ nó khi cần.

Nếu ở đó không có lửa, bạn phải đốt lên ngọn lửa; giữ lửa và truyền lửa.

Ta yêu Trump, khoái phong cách bộc trực đến bỗ bã của Trump, và ta “cuồng” Trump. Thế nhưng Trump là người làm chính trị, sắm vai cao nhất: tổng thống Hoa kì. Ta không thể cảm tính với cảm tình mà cần lí tính, xét chính chính sách của ông, để yêu hay ghét.

Dẫu sao con người cứ cảm tính mà hành xử.

Vụ Thủy Tiên làm từ thiện cũng hệt.

Thủy Tiên nổi tiếng, Thủy Tiên tốt, Thủy Tiên làm từ thiện, ta tin và ta nộp vào. Vô tư. Không cần biết kế hoạch trước hay sau đó của cô ca sĩ ấy ra sao. Nghĩa là ta khá thiếu cái lí tính cần thiết cho công cuộc xã hội.

Mào đầu như thế để trở lại câu chuyện Cham.

[tin vui từ bọn trẻ]

Ở serie “Hành trình Cham” đầu năm 2020, tôi có loạt bài “Thế giới chưa hiểu Cham, tại sao?”, “Cham đã thực sự hiểu Cham chưa?”, “Cham chưa hiểu Việt”, rồi tạm ngưng ở “Cham chưa hiểu thế giới, tại sao?”

Dăm năm trước, loạt bài bàn về “Bản sắc và sáng tạo”, tiến sĩ Cham PP mỉa mai: “Cham bảo tồn chưa xong nói chi sáng tạo!”, tôi cho anh tiến sĩ này không biết mình nói gì. Tôi dẫn chứng ngay trong Cham: Họa sĩ Đàng Năng Thọ, anh có bảo tồn đâu, nhưng ai dám kêu anh không sáng tạo. Tôi gọi đó là bảo tồn ở cấp độ cao!

Ở một bài viết, ông anh TNT có một ý đáng nhớ, đại để: Nếu mấy thập niên trước người Việt lo chuyện làm thế nào để sống, thì hôm nay cần nhấn vào sống như thế nào.

Tôi yêu Tagalau là cái chắc rồi. Bởi không yêu thì không thể kham nổi nó.

– Thế nào là yêu? Là mang nặng đẻ đau, là ưu tư, chăm sóc dưỡng nuôi cho khôn lớn.

Khởi động làm Tagalau, tôi chuẩn bị tư thế của phụ nữ sắp sinh con so: Làm số đặc biệt về Cham trên đặc san Văn nghệ Dân tộc & Miền núi của Hội Nhà văn Việt Nam, sau đó chuyển chuyên đề về tạp chí Văn nghệ Bình Thuận, rồi tạp chí Văn hóa Dân tộc. Ba kì liên tù tì như thế Tagalau mới ra số đầu tiên để đón Katê đầu thế kỉ XXI.