Thuở bao cấp, mỗi tuần là mỗi dân quê tôi đón đội chiếu phim lưu động về. Không có gì xem, nên cứ chờ. Rồi đột ngột, cái phim Xương Rồng Đen như thể một quà tặng. Cả làng la lên, Chàm mình kìa, khi Việt Trinh xuất hiện. Nước da với đôi mắt ấy, nòi Cham rơi rớt lại đích thị không chạy vào đâu được. Lại về quê Chàm làm phim về Chàm nữa chớ.
Xa hơn nữa, Nam Phương Hoàng hậu…
Continue readingVài bạn Việt và Cham, luôn đòi tôi chọn phe, hoặc này hoặc kia, chớ ở giữa dễ bị cả hai làn đạn. Đúng luôn, nhưng tôi đã chọn: KHÔNG BÊN NÀO CẢ! Và tôi chấp nhận hệ quả cùng vô số hậu quả từ chọn lựa sự không chọn lựa ấy – bắt chước lối nói của Sartre.
Đó là nguyên do không ít người dù thích tôi tới đâu, vẫn cứ ngại. Nhiều bạn nhắn tin riêng, mỗi sáng mỗi đón đọc tút Sara, chớ like hay bình luận thì không. Cả ông anh LPT rất mực yêu thương tôi cũng hệt.
Continue readingNhững bộ mặt nghiêm trang nghiêm nghị
tôi thấy chúng thật nghiêm trọng
những bộ mặt cứng đơ nấp sau tấm màn trang trọng
chúng đang làm chết văn hóa và làm thứ văn hoá chết
(Inrasara, “Phác thảo ở biển Vũng Tàu”, 2002)
Sáng 26-4-2023, anh Chung Hoàng đại diện Hội đồng Anh hẹn tôi với tư cách “cố vấn” giai đoạn làm cái phỏng vấn sơ kết 4 năm triển khai dự án Di sản kết nối ở cộng đồng Cham Ninh Thuận.
Continue readingMột điệu múa cổ xưa còn truyền lưu đến tận hôm nay. Một điệu múa huyền ảo và vui vẻ, trần tục mà linh thánh. Múa lễ ở đời thực đã hay, nghệ sĩ Cham diễn trên VTV1 càng đẹp, không chê vào đâu được. Có mỗi ngôn từ làm sạn phim.
Dịch không phải không cần thiết, tội là ta dịch mà không cần đến văn hóa tra cứu? Hết Múa phồn thực, đến Múa Âm dương – là sao?
Continue readingĐám cây non vươn vội lên khoảng xanh
mà rễ chưa được cắm sâu vào lòng đất
chỉ cần một cơn bão rớt
cũng đủ làm chúng run bấn lên
(Sinh nhật cây xương rồng-1997)
“Năm 1960, quý bô lão Chakleng thỉnh Pô Riyak từ Vĩnh Trường về làm thần làng, Thần Tri thức. Tại sao? Tiền bạc dễ mất, ruộng đất có thể bị tịch thu, lâu đài rồi cũng bị đổ nát, riêng ‘akhar’ tri thức “chữ” cất trong lòng thì mãi còn…”
Continue readingMẹ và Bà Lộc vú nuôi đặt cho tôi cái tên Phú Trạm, ứng vô cùng ứng. Cả đời tôi thèm định, mà cứ dịch. Quê, tỉnh hay thành phố, hệt luôn. Đếm cả thảy hơn 30 “vị”.
Đầu thế kỉ XXI, tôi gợi ý, và Ấn Độ tính cho tôi “trụ”, để làm một Vivekananda-Cham nhưng rồi đại bại. Thôi thì hãy kể chuyện mình…
[1] Năm 2010, Hani dựng Nhà Trưng bày Văn hóa Cham INRA ở Chakleng, ngon lành phải biết. Mới được ¾ mà thu hút vô số khách trong lẫn ngoài nước, đủ thành phần.
Continue readingThink big, start small, move fast!
Bỏ một con cua vào giỏ tre thì phải đậy lại, chứ cho vào chục con thì miễn, chúng tự níu nhau ngồi lại chung trong giỏ.
Một chọi một thì Việt ăn đứt Nhật, chớ 10 ông Việt đọ với 3 ông Nhật, thua là cái chắc, không ít trí thức Việt Nam phát hiện và đã nói lên “chân lí” đáng buồn đó.
“Thế giới quanh ta đang liên tục thay đổi, nhanh hơn nhiều so với trước đây. Chúng ta cần đào tạo nên những công dân trẻ có trách nhiệm… những người có thể bác bỏ những giáo điều, có khả năng chiến đấu chống lại sự trì trệ, quan liêu, bảo thủ…”
GS Pierrre Darriulat đã nói thế, ở buổi trao Giải thưởng VH Phan Châu Trinh năm 2016 tại thính phòng REX – TPHCM.
Continue readingThink big, start small, move fast!
Hồi hỗ trợ nạn Covid-19, sáng sớm tôi nhắn tin đứa cháu rất thân trong làng qua tôi. Tưởng gì chớ, nhờ chuyển giùm phần thuốc đến một gia đình cách Chakleng 7km đang rất cần, cháu không đi, còn kêu: “Ai bảo ‘ngak padoop’, chú đi miết dính có ngày…”
Tôi cười lớn, phải một đỗi mới thôi cười. Tại sao? “Ngak padoop’ là từ dịch ra tiếng Việt khó cực kì. “Làm oai” hay “anh hùng rơm” cũng không chuẩn luôn.
Continue reading[hay. Champa mất, Cham đã làm gì? & Cham chào như thế nào?]
Tháng chạy tịnh Ramưwan đã kết thúc, Rija Nưgar cũng vừa xong, kể chuyện thành & kính trong sinh hoạt tôn giáo Cham.
Ahiêr Awal – tôn giáo dân tộc, hòa bình và nhân văn, là một sáng tạo vô cùng độc đáo của đức vua Pô Rômê. Tư tưởng hóa giải và hòa giải của Ngài là cống hiến lớn nhất của Cham cho thế giới.
(Minh triết Cham, 2016)
Continue readingInrasara-TV 25. “Pô Riyak – Huyền thoại và sự thật”, mời quý vị và các bạn bấm vào đây để xem:
Jatang con vị con Pô Adhya, sinh 1784 tại làng Ia Dak, Ma Lâm – Bình Thuận.
Tuổi 20, chàng qua Kalentan, Malaysia học, mong về cứu đất nước đang cơn nguy khốn.
Học chưa xong, Jatang trốn về, thầy rủa, Jatang bị sóng lớn đánh vỡ thuyền, chết; nửa thân giạt vào vùng biển Phan Rí Cửa – Bình Thuận, nửa trôi ngược mạn bắc thuộc Vĩnh Trường, Sơn Hải thuộc Ninh Thuận ngày nay.
Continue reading