[từ Hạt đậu Do Thái đến Thổ cẩm Cham qua Thơ ca]

Có một cân đậu xanh, người Việt đem ra chợ bán, không ai mua thế là chị xách về nấu chè đậu xanh cho cả nhà. Dân Do Thái ngược lại, họ mang nó làm giá, bán không được thì đem trồng tỉa, để hai tháng sau thu về 15kg.

Tư duy cố định và Tư duy phát triển khác nhau ở đó.

Con thử nhìn qua Cham, hàng thổ cẩm chẳng hạn.

[& Thế nào là tôn giáo Cham?]

Hôm trước, con hỏi: Đâu là chất trụ để Cham được là Cham?

Tôi nói đó là 3 chân kiềng: Lịch sử [thành văn], Ngôn ngữ [nhất là chữ viết] và Tôn giáo [dân tộc]. Một bạn nhăn mày, Cham có tôn giáo à? Tôi nói, có và thêm: Chớ lấy phổ quát mà đo đặc thù, nhất là phạm trù liên quan đến văn hóa, với lịch sử đặc kì Cham thì càng. 

[1] Tại sao phải giữ Đạo Cham?

“Tại sao phải giữ truyền thống…” Út Trà Kha hỏi thế. Ý con muốn thêm mệnh đề: “… mà không thể sáng tạo?”. Hôm nay, cei giải thích kĩ hơn nhé.

22 năm trước, trong bài thơ “Phác thảo ở biển Vũng Tàu”, tôi cảnh báo:

Thánh địa Mỹ Sơn đã là di sản thế giới

Tháp Dương Long vừa thành di sản của quốc gia

không khéo Cham hôm nay sắp là di sản của nhân loại

[hay. Ăn, uống mặc, sách và… rác]

“Mỗi ngày là một ngày linh thánh với tôi” – châm ngôn tuổi 20.

[1] Trong mấy con trai tôi, Jaka ăn rất chậm, hệt ông nội [cha của tôi], đến nỗi mấy cháu tôi đùa: Anh Jaka ăn như quý tộc.

Jaka “có học” thì vậy, chớ ông nó nông dân chánh hiệu, ăn uống sang trọng cực kì. Chậm rãi, hiếm khi rơi vãi, ví có hạt cơm rơi ra, ông từ tốn nhặt cho vào mâm. Ngắm ông ăn thôi cũng… sướng, như là ông đang thưởng thức từng miếng cơm, ngụm nước vậy. Mà đâu chỉ có ăn, cha trân quý từ hạt cơm, nghé con, vật dụng ngày thường…

Nhắc đến chữ kỉ luật ai cũng ngán, như kiểu nhà binh ấy, nghĩa là rập khuôn, chống lại sự thoải mái, tự do. Và muốn thực thi nó, cần đến cố gắng, hi sinh, và nhất là nó đòi hỏi một nỗ lực vượt bậc. Có vậy đâu!

Kỉ luật – con làm được không? Có cần gắng sức gì đâu, con cứ “em tập tánh tốt” mỗi ngày, là được.

“Ta là ai?” – cha đã đặt câu hỏi đó với mình từ tuổi 20, và đặt lại lần nữa ráo riết hơn ở serie “Hành trình Cham-1. TA LÀ AI?” (Inrasara.com, 6-2020).

Con là ai?

Có vài chục tỉ trong nhà, ta coi thế gian như dưới chân ta. Ra vài cuốn sách, đi đường ta ngước lên trời, nhìn kẻ đồng tộc bằng con nhái. Vân vân chuyện, tôi đã dẫn ra từ 16 năm trước làm bằng (“Nhà thơ, nỗi hôm nay”, Inrasara.com, 3-2008).