[viết để ủng hộ một ý trong tút Xuan Bao mới đăng 25-5-2021]

Qua đời, kẻ đưa tiễn hay người thực hiện nghi thức đám tang cho người chết – sao cứ phải nghiêm trang, phải buồn bã? Người Guatemala có thế đâu!

“Ngày của người chết”, dân châu Mỹ này mang nhiều món ngon, vận quần áo tốt nhất đến nghĩa trang và dành cả ngày lẫn đêm “thăm” người chết. Tối, họ mở bữa tiệc lớn, ăn mừng kẻ sống với người chết. Sau đó là lễ thả diều… rất vui vẻ!

Vua, anh hùng liệt nữ trong lịch sử và huyền sử được Cham thần hóa và thờ phượng, cả Cham Bà-la-môn ‘Ahiêr’ lẫn Cham Bà-ni ‘Awal’. 5 Pô thường xuyên có mặt trong các lễ cùng bài bài cúng tế: Pô Inư Nưgar, Pô Klong Girai, Pô Bin Thôr, Pô Rômê và Pô Riyak.

[1] Pô Inư Nưgar là vị khai lập vương quốc Champa, thuở các tôn giáo chưa đi vào cộng đồng Cham. Sinh linh Cham thuộc mọi tôn giáo tín ngưỡng đều thờ phụng Bà. Pô Inư Nưgar hóa thân hiện diện ở rất nhiều địa phương khác nhau: Pô Inư Nưgar Ia Trang, Pô Inư Nưgar Hamu Ram, Pô Inư Nưgar Mưbơk, vân vân.

Có nước da hơi sáng – em chối mình là Cham

mới ít tháng tha phương – anh không nhận Việt Nam

vì tự trọng – Karl Jaspers không cho mình người Đức

Henry Miller chối từ Mỹ – bởi chán ghét chiến tranh

giữa không nhận và chối từ kia cách nhau trời vực

(Tháp nắng-1996)

Một Cham cần gì?

Văn học Cham, in lần 3-2015:

“Giai thoại [hay huyền sử] quan trọng hơn sự kiện lịch sử. Nó chính là “dòng suối tiềm ẩn bên trong” mang đầy ý nghĩa sử tính mà “chối đi con người cảm thấy thiếu một cái gì và dân tộc thiếu đi mối dây ràng buộc thiêng liêng rồi sẽ đi tới chỗ băng hoại”. Nói như thế không phải từ chối nghiên cứu mang tính lịch sử-sự kiện mà là ta chối bỏ “óc duy sử chỉ chấp nhận hiện tượng bên ngoài” mà không nhìn nhận những gì tồn tại ngoài nó” (Chữ trong ngoặc kép trích từ Kim Định, Cơ cấu Việt Nho, Nguồn sống xuất bản, Sài Gòn, 1972, tr. 230).

Bao nhiêu thế hệ Cham luân lạc đã ‘đánh mất câu chuyện’.

[hay. Từ văn giới Việt đến “trí thức” Cham]

Không ít Cham kêu rằng, sao “trí thức” Cham không lo tập trung nghiên cứu hay làm ăn phát triển kinh tế, mà cứ hết cãi nhau về ‘Akhar thrah’ đến chuyện “mất Bà-ni”? Vừa mất thời gian thêm hao tổn tinh lực cả đời người.

Nói, và nghe khoái, như thể ta vừa phát hiện chân lí.

Hô vậy khác gì hỏi, sao văn giới Việt Nam không lên tiếng đấu tranh chống tiêu cực hay phản đối Trung Quốc quậy phá Biển Đông đi, mà mãi tranh cãi về chùm thơ dỏm giật giải thưởng báo Hội Nhà văn.

[Nhân vụ Cham Bà-ni, diễn bài thơ “Hơn cả nỗi chia xé”, Hành hương Em-1999]

Inrasara làm nhiều thể thơ, kiểu thơ, thử nghiệm vài mĩ học thơ. Dễ hiểu có, khó hiểu cũng không chừa. “Hơn cả nỗi chia xé” thuộc dòng Hiện thực xã hội + Siêu thực với nhiều ẩn dụ.

HƠN CẢ NỖI CHIA XÉ

Chức sắc tôn giáo Cham không tổ chức răn dạy tín đồ, là sao? Kiểu ấy thì thế nào bà con có thể hiểu giáo luật mà theo, mà sửa mình? Bộn lần tôi đụng phải câu hỏi này, từ Cham lẫn Việt.

Không sai! Chàm mà, cứ làm khác thiên hạ cái đã.

Do Thái chẳng hạn, tôn giáo họ nghiêm chả thua kém Cham, nhưng tín đồ Do Thái giáo được học giáo lí, giáo luật ngay từ bé. Nằm lòng. Cham ngược lại.

Từ nhập cuộc chữ nghĩa, nhất là từ mở web Inrasara.com 2007 rồi FB 2013, hơn ngàn bài liên quan đến Cham được đăng, cả vạn sinh linh Cham theo dõi, ngoảnh lại – rất ít Cham hiểu Sara… trăn trối nỗi gì!

Tôi thường xuyên bị yêu cầu giải đáp vấn đề, luôn là giải đáp mang tính công thức, như toán học. Lạ! Krishnamurti thường xuyên đụng phải rắc rối kiểu ấy: Thiên hạ đến nghe ông một mực đòi câu GIẢI ĐÁP CÓ SẴN, trong khi công việc của luận sư là phân tích, gợi mở. Chứ không gì khác.

[hay. Thủ đô Cham hậu hiện đại ở đâu?]

Cộng đồng Cham Awal, phía trí thức – khi anh Đạo Chớ mất, thầy Nguyễn Văn Tỷ hưu, còn PGS-TS Thành Phần; thêm giới chức sắc, xuất hiện hiện tượng ‘Acar jamư-ah’ chức sắc tập sự trẻ Nguyễn Ngọc Quỳnh. Cả hai được bà con kì vọng có thể lắp chỗ trống, nhưng rồi bao kì vọng thành thất vọng.

Cham Bà-ni đang dầu sôi lửa bóng, không thấy bóng anh Thành Phần đâu…