Ia Trang Nha Trang kinh đô Champa đầu tiên.

Trích Hàng mã kí ức-2011:

“Những cuộc hành hương từ các làng Cham Pangdurangga đến Ia Trang tháp Pô Nưgar mươi năm qua chưa một lần đứt quãng.

Mưdôn Hán Phải kể thời Pháp thuộc và trước đó nữa, Cham phải lội bộ với đánh xe trâu chở lễ vật mất hai ngày một đêm mới tới thánh địa hành lễ. Việt minh nổi lên, chiến tranh tràn lan, cấp Paxeh thỉnh Yang về miếu Pô Inư Nưgar tại Hamu Ram La Chữ rồi lượt nữa, về Hữu Đức. Nhưng nỗi nhớ đất thánh xưa vẫn âm ỉ cháy. Đầu những năm 1990, đường thông xe thoáng, Cham lại hành hương cố đô Ia Trang, ngày càng đông hơn.

Cớ sao Ba Tháp [hay tháp Hòa Lai, tiếng Cham: Yang Pakran] ngự sát cạnh Quốc lộ 1 mà chẳng có du khách nào buồn ghé thăm? – Nhiều người đặt cho tôi câu hỏi đó. Không sai, có nguyên do sâu và xa hơn, là điều Ngô Văn Doanh ở “Tháp Hòa Lai, huyền thoại và sự thật” đã kể rồi, miễn nhắc lại.

Mùa Hè năm cuối Tiểu học, mấy lần đạp xe cà-rem đi qua, nhìn tháp mà nghe rờn rợn. Gai xương rồng với dây leo um tùm hai ngôi tháp, chỉ chừa lại cái đỉnh nhô ra như hai con mắt ngoi ngóp rán ngoảnh lại nỗi hoang vu của lòng người. Ngôi còn lại đã ngã đổ bị thiên nhiên vô tình trùm chăn âm u luôn. Thảm!

Bài thơ “Tháp hoang” bật ra từ nỗi thảm ấy.

Lãng du qua các tháp Chàm, hiếm khi tôi thấy Cham Muslim. Dù lên với tư cách du khách thưởng ngoạn công trình nghệ thuật, cũng hiếm. Ngược lại, nhiều, rất nhiều Cham Bà-ni lên cúng tế. Tại sao thế?

Chuyện kể.

Ông Imưm bạn tôi lần lên Tháp Bà đi vào phía bên trong khấn vái, chẳng những vào một mình, anh còn kéo vài bạn là chức sắc Cham Awal theo. Về, một trong các vị ấy nghe khó chịu trong người, nghi là do mình Acar mà lại vào trong lòng tháp. Bạn tôi mới nói:

– Có gì đâu, Bà khai sinh đất nước Champa. Mà cả bốn ông vào, có mỗi anh đổ bệnh, thì nên hỏi lại thân phàm mình sao đi đổ thừa cho Pô.

Apsara vũ nữ Chàm Trà Kiệu, đích thị! Không phải bới “nàng” được cho là đẹp hàng đầu Đông Nam Á, mà là khác.

… Trong điệu vũ khơi vơi

Apsara phô phang đường cong diễm ảo

Những đường cong chạm vào vĩnh cửu

Vĩnh cửu xoay trong lốc vô thường

                     (Trích trường ca “Quê hương”, trong Tháp nắng-1996, viết năm 1982)