[kì 2. Cham, tại sao ‘halau janưng’ là số 1?]

Chiếm đất Champa, Việt có phá đền tháp Cham không? Có bạn hỏi thế, tôi trả lời luôn, rằng: không! Chưa hề thấy dấu vết phá, xưa cho đến nay.

Phá nát thành quách – biểu tượng một vương triều, trung tâm chính quyền thì có, chớ đền tháp: không. Bởi tháp Cham là biểu tượng tâm linh dân tộc Cham. Mà người Việt dễ tin, ưa… sợ, đụng vào tháp, hoặc tránh xa, hoặc tiếp nhận để cúng tế!

Tháp Chiên Đàn ở Quảng Nam, tháp Pô Inư Nưgar ở Nha Trang… là điển hình.

[kì 1. Tôi, nhìn qua Ba cuộc hóa thân của Nietzsche]

Sông Lu với cánh đồng quê tôi

như thần Shiva với thế giới

Shiva hủy phá và sáng tạo

sông Lu làm lũ lụt và bồi phù sa

khi sông Lu được vạch dòng quy hoạch

nó hết làm lũ lụt

cũng lúc thôi bồi phù sa    

                                 (Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)

Người Cham tiếp nhận văn hóa Ấn Độ, ít nhiều ảnh hưởng nền nếp ấy. Cộng đồng Cham những năm 1950 trở về trước, nhà thơ được trọng vọng như bậc á thánh. Thế hệ ấy, người Cham từ “trí thức” cho đến nông dân, đều được học chữ thánh akhar Nưbi. Dù Cham tổ chức dạy kiến thức theo lối bí truyền, học nhóm với số lượng ít ỏi, có khi chỉ một thầy một trò, khá bất tiện. Thế kỉ XI, các sứ giả Tàu thử du nhập lối tổ chức theo trường quy Trung Hoa vào Champa, nhưng bất thành. Quan niệm về kiến thức của người Cham hoàn toàn khác. Kiến thức không phải thứ mang chia sẻ đồng đều ở trường lớp, mà nó chính là thách thức cho cá thể quyết mưu cầu nó, dọn sạch tâm để đón nhận nó. Panwơc pađit tục ngữ Cham:

[1] Câu chuyện.

Bài thơ “Ở nơi ấy, hảo hảo hảo” đăng lên, đã nhận ngay hai phản ứng khá bậy [xem ảnh cắt].

Đỗ Hoàng thì miễn, nhà thơ này thù tôi từ thuở tôi Chủ tịch Hội đồng Thơ, thù kéo dài tận tôi rời bỏ ghế vẫn chưa xong thù. Thù còn lây lan sang dân tộc Cham, buồn cười thế chứ.

Nhất Phương thì khác, không ghét tôi lại đi ghét… thơ. Tút về “Cắt lát lục bát” anh “nhiệt liệt”, sang “Ở nơi ấy, hảo hảo hảo” thì anh lại bậy. Nhà này thù ghét loài thơ khác thơ mình. Trong khi bài thơ được viết vào mùa Thu 2007, thuở Biển Đông nóng lên, được cho là bài thơ hay, Đài Úc đọc và bình nửa tiếng đồng hồ. Ai lại đi thù ghét nhỏ con thế.

Tuyên, qua văn chương hiểu tâm hồn Cham, qua thơ hiểu tâm hồn Việt, một bạn hỏi: Sara có thể tóm hiểu kia cho bà con biết không?

Quy cái hiểu một người hay dân tộc trong vài khái niệm với các mệnh đề, là điều khó. Hiểu, hay cảm nhận ấy cần đến cái nhìn tổng thể, đặt trong hoàn cảnh sống hay môi trường văn hóa cụ thể. Từ đó, ta ứng phó trúng nhịp với sự biến trong hoàn cảnh sống hay môi trường văn hóa đặc thù.