Tinh thần hóa giải và hòa giải là chữ tôi ưa dùng, chẳng những ưa dùng – tinh thần đó còn là một trong vài nền tảng cốt tủy làm nên tư duy tôi, hành động tôi. Vậy tôi lấy nó từ đâu? – Từ Minh triết Cham!
“Minh triết” được định nghĩa “là khái niệm mang tính tổng thể hướng con người đến chân, thiện, mỹ. Minh triết giúp con người tìm về vẻ đẹp đơn sắc và mộc mạc sẵn có bên trong mỗi cá thể.”
Continue readingCa ngợi bảo thủ [“Minh triết Cham-20”], nhưng có phải bảo thủ để mà bảo thủ? Lẽ nào Cham mãi “tháng ngày qua vẫn sống trong đêm mờ” (Chế Lan Viên)?
Do Thái có thứ tôn giáo dân tộc không giống ai, như Cham. Và hệt Cham, họ chỉ chấp nhận con của mẹ mới là người Do Thái, còn thì ông gieo giống đâu đâu thì cứ gieo, những “đứa con hoang” ấy không được vào ‘Kut’ hay ‘Ghur’ chính của dòng tộc! Tôn giáo Cham không cho người khác vào đạo mình là vậy, nói chi phải mất công đi truyền giáo để tạo… chiến tranh!
Cham cũng nòi thông minh chả thua Do Thái là bao, chớ Cham với Do Thái khác nhau ở đâu?
Sau hai ngàn năm lưu lạc, như Cham và còn hơn Cham: Do Thái tồn tại. Câu hỏi, nếu tồn tại mà không sáng tạo, thì Do Thái có xuất chúng như Do Thái hiện nay không? Nữa, bản sắc và sáng tạo có ngáng chân nhau không?
Sigmund Freud – nhà đại cách mạng tư tưởng thế kỉ XX, người Do Thái:
Continue reading[trích Minh triết Cham, 2016]
Cưới chồng về, lập gia đình mới, người Cham “Koh paga raup lanoong Chặt rào dựng sàn” để làm Thang Yơ là ngôi nhà đầu tiên. Một ngôi nhà chắc chắn, làm tiền đề cho cả cụm nhà trong khuôn viên Waang paga.
Thời còn trẻ tôi rất ngạc nhiên về người Việt, rằng làm sao họ có thể cư trú tạm trong căn lều [hay ngôi nhà trông khá] tạm bợ được, dù thu nhập của họ khấm khá đáo để? Trong khi gia đình Cham, ăn uống kham khổ [ba, bốn lần thua kém] vẫn có thể làm nên cái nhà chắc chắn. Và nhất là trong khi quan niệm đời là cõi tạm ăn sâu vào máu thịt Cham?
Continue readingVài phát ngôn nổi tiếng…
Phạm Lưu Vũ: Nhậu với Sara là thứ chán nhất đời.
Ông Klơng Man trong Chân dung Cát-2006: Ngày xưa, rượu được xem là thứ nước thánh [‘ia ginrơh’] riêng dành cho Pô Yang, người phàm chỉ hưởng sái [‘Pô dahlau, kloong hadei’: Ngài trước, con sau], nay thì ngược lại.
Ông Than Kôn: Ngày xưa ấy cả palei Chakleng chỉ có 3 sinh linh nát rượu, nay con số lên gấp trăm…
Xuân Diệu: Cứ phong nhã để cho người bớt tục.
Continue readingChính kiêu hãnh, cứng đầu và ngang bướng, Cham Pangdurangga mới luôn giữ được tư thế và thái độ động phản lại kẻ lạ: Khi họ mới đến, cả sau đó khi làm hàng xóm, rồi sống chung đụng với – là người Việt.
Cham TỪ CHỐI bất kì thứ gì người Việt mang đến.
Mấy món bảo thủ: Không tiếp nhận thần thánh từ ngoài, bám trụ tôn giáo Ahiêr Awal, chế độ gia đình mẫu hệ, Akhar thrah…, qua đó Cham sống sót và tồn tại với và trong bản sắc của mình. Dù – nói như Chế Lan Viên, “tháng ngày qua vẫn sống trong đêm mờ”.
Cố thủ trong lô cốt truyền thống, Cham được gì? Ít ra: cũng tồn tại qua.
Mấy ông Cham nói đùa mà thiệt: Nếu không có hai thứ “khanh”: Akhar [thrah] Chữ mẹ đẻ và ‘Khan’ Váy người nữ, Cham mất từ khuya! Nữa, đạo Ahiêr Awal…
Continue readingPangdurangga là khu vực địa lí lịch sử cực nam trong bốn khu vực thuộc vương quốc Champa. Suốt chiều dài lịch sử đầy biến động, khu vực này luôn chịu thiệt. Về mọi mặt. Xa trung tâm văn hóa lớn là vùng Amaravati thời Champa hưng thịnh, nó ít được ưu ái; không biết bao lần bị quân Khmer xâm lăng mà nó phải đơn thương chống cự, rồi sau đó – khi vương quốc suy yếu, một mình Pangdurangga phải chịu trận để thay mặt cả dân tộc mà tồn tại.
Tồn tại theo đúng tính cách của người Pangdurangga.
Continue reading[Trí thức, thơ ca & tôn giáo]
Con người chỉ có thể lớn, khi hắn học biết nhìn ra ngoài, và nhìn mình từ bên ngoài. Từ nghệ thuật, xã hội cho đến tôn giáo, vân vân.
Nhiều người ưa nói: Sao cứ đi chõ mỏ vào chuyện người khác, nữa: Tôi không quan tâm đến những gì không thuộc về tôi. Nói, như thể hàng đạt đạo không bằng.
Bình dân hơn: Rảnh quá mới đi lo chuyện thiên hạ, với cái giọng khinh khỉnh, trên ngó xuống.
Cả hai tự tố cáo không gì hơn một đầu óc nông cạn.
Continue readingCó nước da hơi sáng – em chối mình là Cham
mới ít tháng tha phương – anh không nhận Việt Nam
vì tự trọng – Karl Jaspers không cho mình người Đức
Henry Miller chối từ Mĩ – bởi chán ghét chiến tranh
giữa không nhận và chối từ kia cách nhau trời vực
(“Ngụ ngôn của Đất”, Tháp nắng, 1996)
Ông Glơng Anak đã không vượt biên.
Như bao sinh linh Cham khác, đại khủng hoảng xảy tới, ông cũng bỏ đi, được nửa chừng ông quay trở lại. Chấp nhận sự tủi nhục của con dân mất nước, nhận phận kẻ cùng khổ, để được sống giữa lòng dân tộc. Cưu mang dân tộc vào lòng mình.
Continue readingLịch sử Champa ít cho ta thấy tinh thần đồng đội, các gương cá nhân hi sinh vì đồng đội. Hay có mà không được ghi nhận? Ở thời cận đại cũng hệt: không ai ghi, ta không thấy đâu là gương sáng. Mà tinh thần Bà-la-môn và cả Phật giáo tiếp đến sau đó lại nhấn về cá thể, tu cá thể, giác ngộ mang tính cá nhân, thế nên Cham dễ bị cho là dân tộc mang tinh thần anh hùng cá nhân.
Có phải thế không?
Continue readingNguyễn Đức Sơn:
”Giữa trưa nằm nghĩ quanh
Thấy đời sao muốn chửi
Ngẫm một kiếp qua nhanh
Buồn buồn móc đít ngửi”
“Ngu gì không làm, ngu gì không đầu tư” – Chủ tịch Hoa Sen Group Lê Phước Vũ đã kêu như vậy tại đại hội cổ đông, về Dự án Thép Cà Ná.
Tinh thần quý tộc, ba câu hỏi cốt tủy: Thế nào là tinh thần quý tộc? Đâu là môi trường cho quý tộc? Và tinh thần ấy biểu hiện ở đời thường ra sao?
Continue reading