Một bạn trách tôi về vụ rời Cty Thổ cẩm, bỏ mặc Cty đi xuống; về bỏ lại tài sản cho Hani, để Hani bị hết người này đến người kia lừa, vân vân. Tôi nói vui, nếu Minh Tuệ không rời bỏ nhà, không từ bỏ vườn sầu riêng, thì làm gì ta có một Minh Tuệ của hôm nay.

Tôi cũng hệt.

Nếu tuổi 20 tôi không từ bỏ giảng đường Đại học, tôi đã là giáo viên cấp III, rồi mỗi sáng mỗi lên lớp, mỗi chiều chủ nhật là mỗi lai rai, rồi về hưu. Nữa, có thể như bạn thơ Trầm Ngọc Lan, ra tập thơ tặng bằng hữu, rồi thôi.

Chuyện xung quanh tục Êw Patau Ging [tương tự Cúng Ông Táo của người Việt], hôm xưa anh bạn tôi kêu “thứ mê tín, vứt đi”. Tôi nói, bạn người theo đạo, trước bữa ăn, bạn đọc bài tạ ơn Chúa, bà con Cham có bảo mê tín đâu nhỉ!

Tục Êw Patau Ging không khác. Cham “cúng” để tạ ơn không chỉ “chúa” mà cả nông dân và “ông/ bà Táo” mang cơm no đến cho họ. Nghi thức giản đơn, lễ vật cũng cực đơn giản. Đẹp quá đi chứ.

Khi con tàu bị đắm, bao nhiêu là con chuột vội vã chạy thoát thân.

Quê hương rã rời, lòng người đảo điên, các thành phần ưu tú nhất bỏ làng xóm ra đi. Có nên trách cứ họ không? – Không. Bởi họ không còn chọn lựa nào khác.

Glơng Anak cũng không khác: ông chạy đi. Nửa chừng ông đứng lại…

‘Dang tha drei tha nưgar di krưh hanrai’

“Đứng một mình một bóng giữa đại dương/ trên cồn đảo cát bồi…”

Viết về Chế Bồng Nga, đa phần tụng ca ngài “anh hùng”, qua những chiến tích – là cách của nhà báo và sử gia. Nhà văn thì khác, nhìn ngài ở và từ góc độ khác, đời thường và nhân văn hơn.

5 điểm rút ra từ cuộc đời và sự nghiệp của vị anh hùng này.

[1] Tu luyện

Sách Cham kể rằng, tuổi 15 chàng trai bỏ lên núi 5 năm tu luyện võ công với cây ‘Bat Palidao’ loại Thanh long đao bốn người khiêng. Bạn chưa giỏi, chưa là cao thủ thì chớ mong bước vào làng võ lâm.

[2] Chính trực

Anh hùng là kẻ đi con đường lớn của thiên hạ, chứ không lén lút đấm sau hay đánh dưới thắt lưng. Mang quân tiến vào trận địa địch, ngài luôn báo trước ngày giờ, chả ngán!

[nền tảng của nền tảng sống chính cuộc đời bạn]

Đời người, đâu là điều quan yếu nhất?

Thời trai trẻ, ta có câu trả lời ngay không cần suy nghĩ, đó là tình yêu. Sang tuổi 30, là ước mơ và hoài bão; qua 40 là công danh, sự nghiệp. Đến khi công thành danh toại, tuổi 50 nhìn lại, đó phải là mái ấm gia đình. Rồi khi con cái đủ lông đủ cánh bay đi hết, còn lại mình, cái quan trọng nhất với ta bây giờ ở tuổi 60 không gì khác, ngoài sức khỏe.

Điều này nói lên ý nghĩa cuộc đời biến động theo thời: thời tự.

[hay. Khôn quá hóa dại]

“Nén bạc đâm toạc tờ giấy”, dân gian nói thế.

Có vẻ hiện đại hơn: Cái gì không mua được bằng tiền thì mua được bằng rất nhiều tiền. Mua ai thì được chớ hòng mua triết gia, đạo sư, nhà tư tưởng!

Có được họ còn buông nữa là. Từ Đức Phật, Krishnamurti, đến tận… Minh Tuệ. Trong khi TIỀN, TIẾNG, TÌNH – ba thứ muôn đời làm khổ nhân loại.

Buổi sáng hôm đưa Hani ra ‘Brakthau’ “Rạp tạm” làm lễ Tẩy trần, đến nghi thức Tắm rửa thi hài, thì hơi có chuyện. Vẫn cảnh cũ lặp lại.

Về tập tục, nghi thức “tắm” là cần thiết và không sai, sai là ở phía đời thường ta có toàn quyền mà ta lại làm qua loa, rất tạm bợ. Nữa, chục người đứng xem [ngày xưa đến vài chục như xem hát!], có kẻ còn tính chụp ảnh nữa – quá ư phản cảm.