[tút chào năm mới Dương lịch]

Trường ca Ariya Glơng Anak vỏn vẹn 116 cặp ‘ariya’ lục bát Cham,

Vậy mà nhiều thế hệ Cham coi đó là tác phẩm vĩ đại nhất.

Và tôi, “cây Xương rồng ngạo nghễ” [tít bài báo về tôi] chấp nhận sống dưới dấu hiệu sous le signe de Ariya Glơng Anak.

Vì sao? – 1 từ duy nhất: TU. Giữa chợ đời, ngay ở thời kì hỗn mang nhất của Champa: giai đoạn khủng hoảng cuối cùng.

“Bao văn nhân sở hữu cả kho tàng

Phí một đời xuân đi làm hành khất”

(Sinh nhật cây xương rồng-1997)

Triết học dạy con người nhận chân sự thật để sống như là sống.

Khổng: “Đại học chi đạo: tại minh minh đức”. Ở mỗi con người đã có cái SÁNG, làm sáng cái sáng kia là mục tiêu của triết học.

Quần chúng Việt nghĩ cần làm điều gì đó tốt lành ở đời này hòng giải nghiệp, để hưởng phước nơi kiếp sau. Dân gian Cham còn tưởng tượng khi chết đi ta sẽ gặp ông bà, cha mẹ đủ thứ ở thế giới bên ấy.

Ở cấp độ cao hơn – triết lí Cham. Cụm từ cuối cùng của trường ca triết lí Ariya Nau Ikak: “sang thei thei wơk’: “nhà ai nấy về”. Nghĩa là nhà riêng, không chung đụng ai ở đó cả! Cá nhân tìm thấy “Nhà” và về đến “Nhà” là sống tự do tự tại ở “Quê hương”, thoát khỏi sợ hãi cùng mọi buộc ràng các loại.

Bất cứ việc gì dù lớn nhỏ, tôi luôn tính trước, không phải 5-10 năm, mà lắm lúc đến 20-30 năm sau.

Hồi đấu thầu và trúng khu Chợ Chakleng mùa Xuân 1991 mở Tạp hóa, tôi đã phác họa sơ đồ tương lai cái mảnh đất vàng ấy. Rồi mỗi tháng mỗi lấy ra nghía, sửa, thêm thắt, đến Hani cứ cười, kêu tôi sống trên mây. Mà trên mây thiệt.

Để, đúng 20 năm sau nó đã hình thành – như mây, trúng đến 85% bảng phác họa năm xưa!

Phạm Lãi và Văn Chủng chung tài lực giúp Câu Tiễn phục dựng nước Việt. Chuyện lớn thành, thay vì ở lại hưởng vinh hoa như Văn Chủng để rồi hối hận và cuối cùng – tự sát, Phạm Lãi hiểu chuyện, trốn lên núi ẩn, và THOÁT.

Trước khi đi, Phạm Lãi để lại cho Văn Chủng một bức thư nổi tiếng: “Chim dữ đã hết, thì cung nỏ tốt bị gác bỏ; thỏ đã săn hết, thì chó săn bị làm thịt. Con người Câu Tiễn chỉ có thể chung hoạn nạn, chứ không thể chung yên vui”.

Vụ kiện rềnh rang ca sĩ ĐVH và tỉ phú Mỹ đang xảy ra, bên này: 20triệu usd, bên kia: 1usd kèm lời xin lỗi công khai. Nêu vụ này – xin không bình luận – để đặt lại vấn đề đồng tiền với danh dự.

Ông bà Cham nói: ‘Dak lihik kabao yau, ô dak di mưlau bbok’: “Thà mất đôi trâu còn hơn mất mặt”. Mất mặt ở đây không nhấn về thể diện hay sĩ diện, mà là danh dự.

Ariya Glơng Anak: ‘Thattiak athal Gihlau’ “trung/ chân thành giòng Trầm” – là một dòng dõi Quý tộc Cham. Ý nhà thơ Glơng Anak: Dù rơi vào hoàn cảnh nào bất kì, ta vẫn giữ cốt cách của một sinh linh giòng Trầm, ở đó vấn đề DANH DỰ là một.

[hay. Từ Lạc đà sang Sư tử đến Trẻ thơ, hay 3@1]

Tôi là kẻ giữ truyền thống, còn tệ hơn thế, nắm chức thủ kho. Hơn nửa đời hư, nhân chứng vật chứng ấy vương vãi khắp.

Ba cuộc hóa thân của Nietszche, từ phận Lạc đà chở nặng [nghiên cứu văn học, ngôn ngữ…] băng qua cuộc lữ cõi người làm Sư tử cuồng nộ la hét [phê bình & phản biện xã hội] giữa sa mạc trần gian, cho đến làm Trẻ thơ ca hát [sáng tạo] – tôi sắm vai đủ đầy, trọn vẹn.

Kẻ sáng tạo thường thì không được cộng đồng bố trí [làm] thủ kho, hoặc ngược lại. Tôi là sinh linh Cham không may mắn hưởng đặc ân đó. Mang tiếng sáng tạo, tuy thế ngay từ tuổi theo học [theo nghĩa Khổng Tử], sinh phận đã đặt dưới mông tôi ghế thủ kho đến không cách nào nhấc lên được. Ẹ thế chứ!

[3 câu chuyện: Ghur, Akhar thrah & Điện hạt nhân]

‘Anưk rilô amek’ “Con lắm mẹ” thì quan niệm và ý kiến khác nhau từ đó tạo xung đột là điều khó tránh. “Triết lí con nhím” nêu lí thuyết, tút sẽ kể 3 câu chuyện cũ liên quan làm bài học, để ta vận dụng triết lí này vào đời sống Cham hôm nay.

[1] Ở “Chiến trường Akhar thrah”, Cham tranh cãi đến mất mặn mất nhạt, đến tan đàn xẻ nghé không dòm mặt nhau dù chiến cuộc đã tàn. Sao lại ra nông nỗi, không hiểu!