Tôi được cho là nhà nghiên cứu, của đáng tội – tôi hay đùa mấy ngữ này, cái tủ đựng hồ sơ ấy! Tôi từng [và còn] hãnh diện về các khuôn mặt nghiên cứu Cham, khi so với anh chị em trên Cao Nguyên; hãnh diện rồi cật vấn: Để làm gì, mớ ba mớ bảy đó?!

Nghiên cứu để cất thư viện cho kẻ sau đến nghiên cứu cất thư viện… Rồi mỗi tiểu luận đăng lên, mỗi cuốn sách in ra làm cái TÔI phồng lên như bảnh nở ấy!

Thời gian qua, cộng đồng Cham nẩy nòi hiện tượng tranh nhau khoe của , khoe “giàu”; hết đua nhau ăn diện, ăn chơi đến giành nhau lên phây khoe sang, khoe “hạnh phúc”.

Phía khác, Cham một thời đua nhau làm thơ; hôm nay ta cạnh tranh nhau làm nhà… nghiên cứu. Nguy tai, nguy tai!

Tôi tiếng là “cô độc”, kẻ ca ngợi “cô đơn”, lại là sinh linh kết nối đáo để!

Sau Covid-19, Jakha đề cập về sự kết nối ở thế hệ Cham trẻ, nhờ tôi giới thiệu vài khuôn mặt. Tôi đã, nhưng rồi sau ba tháng, sự vụ chả tới đâu? Ở quê, tôi mươi lần gợi ý, cả nữ và nam Cham thế hệ sau tôi, và rồi nó cứ hẫng.

Ngoảnh lại và nhìn quanh, tôi chưa thấy nhóm Cham nào kết nối nhau để thực hiện mục đích cụ thể và dài hạn nào đó để cho ra thành quả nào cả. Hội đồng hương, hưu trí hay bằng hữu tụ tập nhậu nhẹt nổ trên trời dưới đất thì có, còn lại – không. 20 năm rồi là gì!

[& vụ Múa Hầu đồng điện tử trên Tháp Bà, tiệc tùng trong khuôn viên tháp Pô-Klong, và gì nữa…]

1. Sáng mở mắt, tôi nhận ngay 3 link của bạn văn, về nó. Cảm ơn lắm lắm. Đọc, nghe hay, nhưng không lạ. Đạo, ăn cắp hay nhẹ hơn: vay mượn, tiếp thu sáng tạo… Hôm nay, nó là “chiếm dụng văn hóa” culture appropriation.

Miễn định nghĩa lại hay diễn giải thêm, chỉ cụ thể vài điểm:

Vụ việc tương tự không mới, đại ý như Picasso: Thiên tài là ăn cắp; Xuân Diệu: Ăn cắp không sao, vấn đề là phải biết phi tang.

Sống có nghĩa là mang tội – tội lỗi bày ra

không cho ta sám hối, càng không để sẻ chia

nó xóc ta cô đơn sòng bạc cuộc đời (Lễ Tẩy trần tháng Tư-2002)

Serie “Ramưwan buồn” khởi viết một tuần sau quý Acar vào Sang Mưgik ‘tamư ơk’ “chay tịnh”: sáng 10-4-2022. Buồn từ đất Pacam – ngày tôi ghé thăm làng cuối của Cham miền Trung – buồn về, buồn tới. Từ buồn gần về nỗi đơn lẻ và cơ khổ bà con đến buồn xa tận thuở nảo thuở nào…

Bị ném vào đời, trong môi trường tự nhiên và không gian văn hóa đó, nền giáo dục đó, ý hệ chính trị và tôn giáo đó, vân vân, cá nhân bị qui định và thao túng. Có ba trường hợp xảy đến: Ta biến mất giữa đám đông như vô số sinh linh khác; nếu hiểu mà chấp nhận và chịu đựng, ta tự làm suy nhược và đánh mất bản thể ta; ngược lại, ta phản kháng…

Tôn giáo là thứ xiềng xích trói buộc lì lợm nhất, khó tháo gỡ nhất. Nhất là khi nó trở thành quốc giáo, sự giải thoát càng khó bội phần. Phải là một cá thể chín đầy, dũng cảm và liều lĩnh, mới hi vọng làm nên điều gì đó đáng kể.

Cham không có tôn giáo, vài vị kêu thế, và rung đùi với phát hiện kia. Nhảm! Ta mang thước thợ mộc nào đó ra đo, khi thấy Cham không trùng khớp thì hô: Cham không có tôn giáo.

1. Quần chúng nói chung thường có lối nghĩ đơn giản.

Bên là tư duy CẮT LÁT. Không ít người bảo: P-P Văn Ngọc Sáng là đầu mối của mọi rối rắm, triệt hắn là quyết toán vấn đề. Nhưng triệt Sáng này sẽ có Sáng khác lòi ra.

[hay. Đức tin tôn giáo của tôi]

Tôi là con người tôn giáo. Tôn giáo: tin nhưng không mê tín, gặp bất trắc không cầu xin, thành mà không khích bác tôn giáo khác.

Chuyện 1. Năm 1960, Islam truyền vào Pabblap. Nhà truyền giáo thuyết:

– Bà con ta vẫn thờ Aulwah, chỉ không Ngak Yang “cúng tế thần linh” thôi. Mỗi câu đơn giản ấy mà cuốn cả palei Phước Nhơn bỏ đạo ông bà theo Islam. Nhưng rồi… Đến mùa Yang Pô Klong Kachat là Thần Làng, như lệ thường, bà con chuẩn bị lễ vật, thì nhà kia chạy tới lặp lại câu ấy.

Tôn giáo nào cũng tốt, là câu đầu môi tôi thường nghe thấy. Trong lẫn ngoài Cham. Đấy là phát ngôn biểu hiện hoặc ba phải, hoặc mình không hiểu gì!

Cà-phê thứ Bảy năm 2017 – sau buổi “gặp gỡ nhân vật”, tôi và hai nhà: nghiên cứu triết học và giáo dục trong Ban cố vấn, ngồi lại. Một vị, rất thất vọng về “tiến bộ” của nhân loại, tôi và nhà còn lại thì khác: kì vọng.

Tại sao?

“Ramưwan buồn-8”, tút về “Bà-ni thiếu chất TRỤ” vừa lên, bà con ủng hộ khắp, mỗi một bạn phản ứng gắt. Có thể vài người nữa không thích lối đùa [có khi nhạt hay vô duyên của tôi], họ cho qua – riêng bạn này dừng lại, dũng cảm bày nó ra. Rằng bài viết “kì, tệ hơn VNS” và kêu tôi xóa đi, rằng Inrasara không học thuộc “5 điều bác Hồ dạy”, rằng tôi tự hạ thấp mình, vân vân.

Tôi còm đáp lại. Tóm ý:

– Bạn không bàn trực tiếp ý chính của bài viết, mà lạc sang công kích cá nhân người đối thoại, là sai.