AGA về ngôn, lời ‘pôic, panôic’ tôi bàn nhiều rồi, không lặp lại. Ở đây chỉ nhấn: Hà cớ thi hào này đặt nặng về nó, quá đậm nữa là khác?

Về NÓI, cổ thư Trung Hoa nhấn về 4 điểm: Không nói lời xấu ác, không nói lời ngông cuồng, không nói lời oán than, không nói lời vô nghĩa, và thêm: không can thiệp chuyện gia đình.

Tôi mang tiếng giỏi hòa giải, thế nên hay được bà con mời, nhờ. Xin kể chuyện thực.

Xây dựng Bà Tổ Quê hương là 1 trong những ước mơ của tôi. Mươi năm trước tôi có bài dài, nêu vài nhân vật thực mang khả tính trở thành, nay trở lại với thi phẩm Kabbôn Muk Thruh Palei – gia huấn ca nổi tiếng này.

Bà đã dạy người nữ Cham điều trọng yếu gì?

[1] Về NỘI TRỢ thì miễn chê

Ở mục này, Bà chỉ dạy đến từng chi tiết nhỏ nhất, xin bỏ qua.

[2] Tiếp đến là CỦA CẢI.

Thi phẩm nổi tiếng và khó hiểu nhất trong kho tàng văn học cổ Cham.

Trường ca cực ngắn, chỉ 116 câu ‘ariya’ lục bát Cham mà chứa đựng cả một bầu trời. Nếu Pauh Catwai là “ẩn ngữ”, thì Ariya Glơng Anak chính là hiển ngôn. Hiển ngôn mà vô cùng khó, nếu kẻ tiếp nhận không chuẩn bị tâm thành để đón nhận thông điệp.

Đâu là thông điệp?

Sau nửa đời hư “sống dưới dấu hiệu Ariya Glơng Anak“, để khắp trang sách của mình, tôi đã nhiều lần đề cập, phân tích, lí giải nay tạm rút gọn trong 9 chiến lược, cho Cham – hôm nay và ngày mai.

[1] Nhận diện hiện thực

Dân tộc luân lạc, nhân tâm li tán, phường giá áo túi cơm bị mua chuộc ‘Urang bihuh bihah biha bihi ra kang hu abih’, trí thức cô đơn…

[2] Hiểu tâm lí con người

Tham sân si với ích kỉ, đố kị nhỏ nhen, nhất là khi thời thế đảo điên.

[3] Giải sân hận

‘Palai tung tian’ là từ đinh trong thi phẩm.

[4] Trở về nguồn cội và hiểu văn hóa dân tộc

Để có thể kể lại khi có cơ hội, cho người ngoài hiểu mình.

[5] Yêu thương

Tình yêu đi xuống tận những sinh phận dưới đáy xã hội: ‘ra mưtwei saung gila’ (người mồ côi hay kẻ dại khờ).

[6] Khiêm cung

Ta đã từng “nhai sắt” và đã đổ máu, vậy hãy như ngọn cỏ cúi rạp mình trước giông bão thời cuộc – mà sống.

[7] Ngôn từ

‘Pwơc’, ‘Panwơc’ là ý được Ariya Glơng Anak nhắc đi nhắc lại nhiều lần suốt trường ca, thu gọn lại ở “lời lẽ chân thành”.

[8] Khởi đầu từ điều nhỏ bé nhất

Từ con trâu cái cày, từ hạt ngô trái mướp… để có hi vọng nhỏ bé mới.

[9] Cuối cùng là: Biểu tượng

Đó là Thủ đô trên không trung, một biểu tượng bất khả xâm phạm mà bất kì trẻ con Cham nào khi nhìn lên bầu trời đầy sao cũng thấy.

Thấy, và hi vọng. Dù vời xa như thể mất hút.

Tết năm ngoái, ngồi với nhóm thế hệ Cham mới, Jaka kể câu chuyện: Trong buổi “thuyết” ở Viện Goethe – Hà Nội, bị một thính giả hỏi vặn mang tính khiêu khích: Cham có văn hóa sao?, “diễn giả” liền bỏ ra ngoài… hút thuốc [đã kể].

Thấy, rồi mới tìm, ai nói thế? Tôi: Thấy, sống với, rồi mới tìm cách diễn đạt. Với Minh triết hay Triết lí Cham cũng cùng thể cách.

Cham có triết lí không? Khác đi, đâu là cốt tủy của Triết ‘Xakarai Cham’?

‘Mưtai kloh thre’, Cham nói: Chết hết nợ, còn sống là còn nợ.

Nợ ơn sinh thành: cha mẹ, nợ thời dưới chơn thầy, nợ chủ hộ: gánh vác sự nghiệp vợ con, và nợ cộng đồng. 4 khu vực này, tôi đã tư và hành thế nào?

1. Công ơn sinh thành

Tuổi thanh niên, tôi 1 lần duy nhất làm cha mẹ buồn – rất buồn, giật mình, tôi hứa với lòng không bao giờ nữa, để rồi từ đó luôn mang niềm vui cho song thân.

[Đáp án cho câu hỏi ở Cà phê thứ Bảy 19-10-2024, tại Sài Gòn]

Tôi nói Chế độ gia đình Mẫu hệ có ba ưu việt, tôi đặt tên là 3K: Nữ không đĩ điếm, nam không mù chữ, cả hai không ăn xin. Là chuyện của thế hệ cha chú tôi thập niên 1970 trở về trước, chứ hiện nay tôi không đảm bảo.

Tại sao nam không mù chữ? Cham đồng hóa chữ ‘akhar’ với tri thức. Thiếu chữ, bạn không thể chiến đấu, thế nên dù sao đi nữa, bạn phải trang bị thứ vũ khí đặc thù này.