‘Gok mai’ [‘gaok/ gauk mai’]: “có khi, đôi khi, đôi lúc” là từ được dùng thường xuyên trong đời sống hàng ngày, lại không hân hạnh có mặt trong Từ điển. ‘Gok mai hu, gok mai thoh’: “Có khi có, có khi không”. ‘Gok mai mong bbôh nhu: “Đôi lúc nhìn thấy nó”.

Quá nhiều từ như thế đã và đang được/ bị đứa con Cham vô tình đẩy vào nghĩa trang chữ, đến tôi không còn nước mắt khóc tiễn đưa nữa. Buồn không!

“Jalo jalai” được Pô Adhya Hán Bằng cho là đồng dao cổ nhất của Cham, đã đọc chuẩn cho tôi chép, in trong Văn học Dân gian Cham-1995. Đồng dao đựng chứa nhiều hình ảnh sinh hoạt cộng đồng Cham thuở ấy, thêm cái độc đáo trong cách sử dụng ngôn từ.

“Bạn không nhìn thấy cái gì đó, không phải nó không có” – Inrasara nói thế!

[xem video ở kênh Inrasara-TV]

Lạ lắm, tôi vừa biết có người kêu Cham không có chữ ‘xalam’ (chào)! Người có học đàng hoàng chớ chẳng đùa. Như trước đây…

[1] Có bạn kêu Cham không có chữ ‘karun’ (cảm ơn). Chuyện dài tập, từ thời Ban Biên soạn, các bác chưa dùng, mãi khi tôi vào làm việc, đưa ra đủ đầy tang chứng, Ngữ văn Cham mới có ‘karun’ từ đó [đã kể].

Một điệu múa cổ xưa còn truyền lưu đến tận hôm nay. Một điệu múa huyền ảo và vui vẻ, trần tục mà linh thánh. Múa lễ ở đời thực đã hay, nghệ sĩ Cham diễn trên VTV1 càng đẹp, không chê vào đâu được. Có mỗi ngôn từ làm sạn phim.

Dịch không phải không cần thiết, tội là ta dịch mà không cần đến văn hóa tra cứu? Hết Múa phồn thực, đến Múa Âm dương – là sao?

[về Ngôn từ và Văn hóa]

Tiếng Cham suy thoái do nhiều nguyên nhân khác nhau, từ đó bị dùng sai lệch. Mấy lần tôi đã bàn, nay đưa vài điểm cụ thể.

[1] WAH GE, một điệu trống Ginang là điệu “chèo thuyền” ta hay đọc sai thành ‘hua ge’ (kéo bẫy), do không hiểu từ ‘wah’ là “chèo”.

[2] BIMÔNG: tháp, phải là một cụm 3-4 cái mới gọi là ‘bimông’ (nghĩa đen là: chùm, quày).

“Bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, không cần hô lớn lao hay làm chuyện đại cồ to, mà hãy như anh binh nhì: Đứng tại vị trí của mình, làm đúng nhiệm vụ được hay tự giao, là bạn đã đóng trọn phận sự của một sinh linh Cham rồi” – Inrasara.

*

Di sản Kết nối của The British Council/ Hội đồng Anh, ở đó tôi sắm vai thuần tư vấn văn hóa – có một đề tài cấp thiết nhất chưa thấy ai đăng kí: Ngôn ngữ sống với mục tiêu cụ thể,

“Làng tôi vừa dựng lên một ngọn đồi

làm nghĩa trang chôn xác chữ

ngày mai”

(Chuyện 40 năm mới kể & 18 bài thơ tân hình thức, 2006).

– Thôi, đừng quay gì về anh nữa em à, – tôi nói với Thu biên tập viên đài VTV3 tại TPHCM.

– Nhà thơ, quanh đi quẩn lại mấy thứ vặt vãnh, chán chết.

Có 4 từ quan hệ mật thiết với nhau xung quanh nghĩa “đổi”, “thay”, “biến”…

ALIH: xê, xich, dịch

‘Hư dook alih gah dêh tha xit’: Mi ngồi xê qua bên kia xíu.

‘Alih boh patau nan mai taphia ni’: Dịch hòn đá kia qua sát bên này.

Nghĩa là cũng vật thể đó, thay đổi ở đây là không gian ngắn, hẹp.

XALIH: đổi từ vật này qua vật kia tương đương về giá trị, hay mang nghĩa tượng trưng.