Văn minh Champa và văn hóa Cham thu hút nhiều nghiên cứu, là điều đáng mừng. Dẫu sao… Năm 1998, ở hội thảo tại Ban Mê Thuột, phóng viên báo Tiền phong trong cuộc trao đổi, hỏi:

– Inrasara khai thác gì từ nền văn hóa Cham? Tôi nói:

– Tôi không khai thác, mà từ giữa lòng văn hóa ấy đi ra, và viết và sáng tạo.

Nghiên cứu Cham, có thể phân làm 4 loài:

[1] Nghiên cứu, vì yêu và để thỏa mãn sự hiểu biết riêng mình.

Khu vực này nơi cộng đồng Cham – có, nhưng các nhà ở ngoài Cham nhiều hơn. Trần Kỳ Phương yêu và nghiên cứu Kiến trúc & điêu khắc Cham, là một.

Câu hỏi: Yêu, thế nhưng khi các di tích ấy bị xâm hại, bạn dám lên tiếng, mới là yêu NHƯ LÀ yêu. Còn không, bạn nghiên cứu chỉ để thỏa mãn sự hiểu biết thuần túy.

[2] Nghiên cứu, để khuếch trương cái tôi.

[lời bàn chỉ giới hạn trong phạm vị trí thức Cham]

“Tôi nghĩ các cán bộ là người dân tộc thiểu số hay người Việt đang công tác ở vùng đồng bào dân tộc, cần nắm vững chính sách dân tộc của Chính phủ. Nắm vững và dũng cảm thực hiện mà không ngại bất kì thế lực nào, miễn mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Như thế, nếu không sợ những điều không đáng sợ, trí thức Cham vẫn có thể làm nên nhiều chuyện.”

(Tạp chí Văn hóa Dân tộc, số 1-2006)

[Hãy là đàn ông, hãy truyền năng lượng tích cực ra xung quanh]

Cham đa phần thật thà, dễ tin người. Thế nên một khi bạn đánh mất niềm tin thì khó mà lấy lại. Một lần bất tín, vạn lần bất tin. Nhập cuộc Cham, muốn đi đường trường, bạn cần thuộc 5 bài học sau.

[1] Không lừa dối

Chức sắc trẻ kể vụ việc ở Sang Mưgik Văn Lâm ngày 29-4-2021, tôi nói, chuyện không đáng tin, vì thiếu bằng chứng; riêng bản thân người kể từng có phốt viết dối. Làm và nói dối, bà con nhắc không sửa, mà còn tái phạm. Do đó ngay cả khi bạn kể thật, lời thật ấy vẫn tạo nghi ngờ.

[về tinh thần ‘Bhap ilimô’]

Tố Hữu: “Núi cao nhờ có đất bồi/ Núi chê đất thấp, núi ngồi nơi đâu…”

Ta mới rủng rỉnh túi, vừa nho nhoe thạc sĩ, hay ta mới được vài bài báo nhắc đến mà vội nghênh mặt lên nhìn trời. Ảo rằng ta trí thức, ta văn hóa, mà có biết đâu đấy chỉ là món:

‘Bilok li-u iku bamông/ Njrung gaup tapông laic ilimô’:

“Sọ dừa – đuôi chót của quày/ Hùa nhau mang vác bảo văn hóa đây”.

Tầm ấy, Pauh Catwai mới giơ ‘gai gru’ lên, đã chạy mất giày!