Nghiên cứu văn hóa Cham, dễ ơi là dễ. Phát kiến đề tài: dễ, sưu tầm và xử lí tư liệu: dễ, hoàn thành công trình: dễ nốt. Chịu nhìn ra xung quanh, đề tài tràn khắp. Vậy mà chả hiểu sao nhiều Cham không [thể] nhận ra và làm, cứ mặc cho các câu chuyện trôi nổi nguy cơ tiêu trầm một ngày không xa.

Từ 2015, thực sự tôi không còn hứng thú hay nhu cầu in sách nữa, dù đang trong tay non 40 bản thảo hoàn chỉnh. Sáng tác, phê bình lẫn nghiên cứu. Tôi muốn nhường phần đất lại cho các bạn thế hệ mới.

[hay Đầu óc thắng bản năng]

Về thể chất, con người là “sinh vật” thuộc hàng trung bình yếu, nhưng lại là loài đáng sợ nhất trên trái đất. Nguyên do chính yếu: nó biết thắng bản năng. Tay không

[không thủ đạo]

, luyện võ nghệ – nó thắng. Chế tác vũ khí, từ cây rìu, cái cày đến máy bay siêu thanh, tàu điện ngầm – nó thắng. Ở cấp độ cao hơn nữa, nghĩ ra tam thập lục kế, thuật dùng người, vân vân – nó thắng.

Lấy bằng tiến sĩ đút túi thì dễ, làm nhà nghiên cứu mới khó. Nghiên cứu – dễ, phê bình khó hơn. Làm nhà phê bình – dễ, để thành một nhà thơ [sáng tạo] mới thực sự khó.

Không đùa đâu, cứ dòm qua phía chính thống, Việt Nam đến nay mới có ngàn nhà văn, còn tiến sĩ ta con số gấp 30 lần. Chả khó là gì!

Lạ, Cham mình lại thích làm chyện khó là THƠ, hơn thứ dễ: NGHIÊN CỨU. Dễ hơn nữa là LÀM GIÀU, mà ta không chịu… làm.

[Về lệ “tế trâu” của Cham Awal, cải cách ‘Kut’ ‘Ahiêr’, và ý tưởng mới. Bài dài, chỉ trích đăng phần chính yếu]

Chú Chữ tôi thì ghê rồi…

Tôi không hiểu nổi làm sao đất Chakleng lại sản sinh nhiều sinh linh cá biệt thế. Phải nói là cá biệt siêu hạng. Lại rơi trúng vào dòng họ Gaup Gađak tôi. Tạm kê sơ sơ vài tên tuổi thôi thiên hạ cũng đủ ngán: Ông Klơng Thân, Phok Dhan Cơk, Dì Mơi, cùng “những người đàn ông của tôi” đã đi vào văn chương chữ nghĩa tôi ngự biệt lập ngang tàng một cõi. Và hôm nay là: chú Đạt Chữ.

Vụ chả đáng mà trở thành khủng hoảng, mới lạ.

Về cụm từ “Tôn giáo: Bà-ni”, Cham nói “Xa-ai Chăm, adei Bini” “Anưk Chăm, anưk Bini”, “Ariya Chăm – Bini”, Ca dao: “Chăm thong Bini hu min”… Còn phiên âm Bà-ni thì sao?

[1] Trước 1975, “đạo Bàni” là chữ dùng thống nhất. Nguyễn Văn Luận trong công trình Người Chàm Hồi giáo Miền Tây Nam phần Việt Nam, in 1974, ngay trang đầu ông phân biệt rõ đạo Balamon, đạo Bani và đạo Hồi giáo.

Vụ nhà và đất, khi bàn về “Sổ Đỏ, Chàm mình vẫn còn khờ lắm!” tôi đã giải thích một lần rõ rồi, xin không lặp lại. Cham mình ỉ i, cứ nghĩ nó đã là sở hữu của mình “ai cũng biết” – vội gì! Từ “vội gì” đến không bao gì có, cách nhau có mỗi bước chân! Mãi khi có chuyện ta mới biết mình… khờ.

Đất rẫy đang tranh chấp cũng rơi vào trường hợp ấy, có lẽ. (Sao gọi là “có lẽ” sẽ bàn ở bài 3). Có chuyện, ta làm gì? Chạy ngay đến ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI, níu lấy.