Trong nghi thức thỉnh Thần ‘Danak Da-a Yang’, sau phần mở là câu:
‘Pajiơng thunau pajiơng akhar agal tapuk pajiơng rađet mưtei talei angui boh xarak adamưh Bia Kata Kra Ale ook rimoong ajoong kataal bbuuk pak xarak agal’
Chữ nghĩa và Kinh kệ, câu thần chú và lời khấn nguyện…
“Katê nào cũng mưa”, tên một truyện ngắn của Jalau Anưk đầu thập niên 1970.
Continue reading[hay: Cham, Tôi & Tiền]
Tôi giàu hay nghèo? Không ai biết. Bởi tôi sống hệt người nghèo, lại từng cho như kẻ giàu có.
Thanh Trọng Nghĩa gặp tôi lần đầu, ý đầu tiên bạn đề cập là nỗi Cham nghèo, và có ý tặng sách dạy làm giàu cho các bạn trẻ Cham. Mươi năm trước, thầy Nguyễn Văn Tỷ đăng Tagalau tiểu luận liên quan đến chuyện Cham nghèo, bị CPK mỉa: Ông Tỷ cả đời nghèo rớt mà đi dạy thiên hạ làm kinh tế! Tôi nói: Mouninho có giỏi đá bóng đâu, cớ gì ổng HLV hàng đầu thế giới bóng tròn!
Continue readingHôm trước, bạn trẻ Thành Trung cho hay bị một vị bắt bẻ “Cham có tôn giáo đâu mà la!”, mới nhờ đến tôi. Hôm qua, thêm facebook Tưởng Chu Nguyện đề nghị tôi vắn tắt về tôn giáo khá lạ này: Đạo Cham. Ừa, thì gạch đầu dòng.
Trước hết, chớ bưng khuôn nào bất kì áp lên Cham, thấy không có chi khớp thì hô: Cham không có tôn giáo. Chẳng phải thế đâu! Tuần tự…
– Cộng đồng Cham Pangdurangga, ngoài Muslim chiếm số lượng nhỏ, có ba hệ:
Continue reading“Bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, không cần hô lớn lao hay làm chuyện đại cồ to, mà hãy như anh binh nhì: Đứng tại vị trí của mình, làm đúng nhiệm vụ được hay tự giao, là bạn đã đóng trọn phận sự của một sinh linh Cham rồi” – Inrasara.
*
Di sản Kết nối của The British Council/ Hội đồng Anh, ở đó tôi sắm vai thuần tư vấn văn hóa – có một đề tài cấp thiết nhất chưa thấy ai đăng kí: Ngôn ngữ sống với mục tiêu cụ thể,
Continue readingVề Sự cố văn hóa tín ngưỡng tại tháp Pô Klong Girai 7-7-2020, tôi thử hỏi vài bạn thế hệ mới: – Các bạn cho biết, tại sao tiệc tùng hôm đó là không chấp nhận được. Hãy đưa ra đủ lí lẽ có thể thuyết phục được người ngoài, chính quyền và cả tôi nữa, xem…
Kết quả: luôn là mơ hồ.
Thế nào là ‘ông khin’?
Chỉ tay thẳng vào tượng ‘Pô Ginôr Mưtri’, là ‘ông khin’;
‘Pô Adhya’ chưa đi vào tháp mà ta vào, là ‘ông khin’;
Lễ vật Pô Yang chưa dùng mà ta xơi trước: ‘ông khin’;
Continue readingCĐCB đối thoại với Inrasara, bài cuối.
Hôm qua 19-9, một bạn trẻ cho hay bị một vị bắt bẻ “Cham có tôn giáo đâu, mà la!”, mới nhờ đến tôi. Tôi nói: Vụ này cei Sara đã giải minh từ lâu rồi. Ta mãi dùng công thức hay định nghĩa cố định nào đó ra đo đếm, khi Cham không trùng khớp thì hô ngay: Cham không có tôn giáo. Lạ!
‘Ahiêr Awal’ là tôn giáo dân tộc, như đạo Do Thái của người Do Thái hay Shinto của Nhật. Ở đó, [1] Đấng tối cao đã nhạt nhòa, còn lại là: Pô Yang và Muk Kei, [2] Kinh sách: Agal Ahiêr [rút một phần nhỏ kinh Bà-la-môn] và Agal Awal [rút 1 phần nhỏ Kinh Qu’ran], [3] Nơi tập trung ‘ngak yang’ thờ tự có: Bimong Kalan và Sang Mưgik, [4] Tín đồ là: Cham Jat, Cham Ahiêr và Cham Awal.
Continue readingBài-3. CÓ PHẢI BÀ-NI LÀM SAI BÀI?
[Trả lời 3 câu hỏi có liên quan với nhau]
1. Như nhà thơ nói, chữ ‘Bani’ xuất xứ từ Ả Rập, và “Tôn giáo Bà-ni” cũng từ Hồi giáo mà ra. Vậy tại sao không gọi là “Hồi giáo Bà-ni”, mà phải là Bà-ni?
Phát ngôn tự thú mình biết một mà chưa biết hai, càng chưa biết ba. Hỏi chớ Tin Lành, Islam từ đâu mà ra? Chẳng phải chung tổ phụ Abraham sao?
Chẳng có gì nẩy ra từ hư vô cả, tư tưởng tôn giáo cũng không khác. Luôn tiếp thu, vay mượn nhau rồi sáng tạo và làm khác, để thành của mình. Do Thái giáo, Công giáo, Chính Thống giáo, Islam, Tin Lành… tồn tại cả khối dấu vết đậm nhạt liên quan với nhau – mỗi tôn giáo ấy vẫn có tên gọi riêng.
Continue readingBài 1. TÊN GỌI BÀ-NI
Thế nào là Bà-ni? Nhiều người nghĩ chữ nghĩa thôi mà, “sao chẳng được”, tại sao cứ phải Bà-ni?
Thế nào là Bà-ni?
Trước hết xin lưu ý, Bà-ni, Hồi giáo Bà-ni, Hồi giáo cũ, Hồi giáo mới, Bà-la-môn, vân vân là các từ/ ngữ được DỊCH hay phiên âm sang tiếng Việt. Để gọi các thành phần “tín đồ” trong cộng đồng, người Cham phân biệt rất rành mạch: ‘Anưk Chăm’, ‘Anưk Bini’ và ‘Asulam’.
[1] ‘Bani’ là tiếng Ả Rập, theo Từ điển Aymonier: “les fils” nghĩa là “những đứa con trai” hàm nghĩa những đứa con trai của Mohammad. Nguyên gốc là vậy, chứ người Cham hiểu chữ ‘Bani’ hoàn toàn khác. Tiếng Bà-ni để chỉ một bộ phận tôn giáo của cộng đồng Cham Pangdurangga [Ninh Thuận và Bình Thuận].
Continue reading“Làng tôi vừa dựng lên một ngọn đồi
làm nghĩa trang chôn xác chữ
ngày mai”
(Chuyện 40 năm mới kể & 18 bài thơ tân hình thức, 2006).
– Thôi, đừng quay gì về anh nữa em à, – tôi nói với Thu biên tập viên đài VTV3 tại TPHCM.
– Nhà thơ, quanh đi quẩn lại mấy thứ vặt vãnh, chán chết.
Continue readingCó 4 từ quan hệ mật thiết với nhau xung quanh nghĩa “đổi”, “thay”, “biến”…
ALIH: xê, xich, dịch
‘Hư dook alih gah dêh tha xit’: Mi ngồi xê qua bên kia xíu.
‘Alih boh patau nan mai taphia ni’: Dịch hòn đá kia qua sát bên này.
Nghĩa là cũng vật thể đó, thay đổi ở đây là không gian ngắn, hẹp.
XALIH: đổi từ vật này qua vật kia tương đương về giá trị, hay mang nghĩa tượng trưng.
Continue reading