Ba việc chính:
[1] Hòm và việc của Gru Urang
Truyền thống Cham không xài hòm, riêng chức sắc mới cần tới ‘bong’ là một loại hòm mở phần trên. Cham lấy ngoại tộc hay sinh linh Cham làm ăn xa mất đi, về quê không thể không về cùng hòm.
Về, có cần tháo hòm ra để làm lễ tẩy rửa không? Tháo, vừa gây dị ứng vừa mất vệ sinh. Đã xảy ra bao nhiêu vụ dở khóc dở cười ở đây rồi.
Continue readingBuổi sáng hôm đưa Hani ra ‘Brakthau’ “Rạp tạm” làm lễ Tẩy trần, đến nghi thức Tắm rửa thi hài, thì hơi có chuyện. Vẫn cảnh cũ lặp lại.
Về tập tục, nghi thức “tắm” là cần thiết và không sai, sai là ở phía đời thường ta có toàn quyền mà ta lại làm qua loa, rất tạm bợ. Nữa, chục người đứng xem [ngày xưa đến vài chục như xem hát!], có kẻ còn tính chụp ảnh nữa – quá ư phản cảm.
Continue readingKut Gaup Gađak của tộc họ Anak Chakleng cải cách từ năm 1990, đến năm 2019 có thể nói đã hoàn chỉnh. Cải cách này giải quyết được mấy vấn đề cộm nhất liên quan đến “nghĩa trang” tộc mẫu của cộng đồng Cham Bà-la-môn.
[1] Phần ‘uơk lôk’ làm đẹp mắt người đời:
– Cải cách biến nơi âm âm u u mời gọi bao rác rưởi ném vào thành chốn khang trang, sạch đẹp.
Continue reading… và làm thế nào vượt thoát?
Ở quê, mỗi bận các bà gây sự, hàng xóm hú nhau đến xem như coi hát. Khoái!
HTX chữ nghĩa ta hôm nay vẫn chưa thoát khỏi nỗi sướng khoái đó. Nhà thơ nào nổ to, “trí thức” nào chửi bạo, là cả đống người xúm vào live, love và hả hê. Chẳng đưa ra lí lẽ hay, đúng, chỉ cần nổ sao cho to, bạo, cũng đủ… sướng.
Ở cộng đồng Cham.
Continue reading[Khởi đầu từ Kut]
Làm sao mở ra thế giới mà vẫn bản sắc, hiện đại mà ta vẫn truyền thống thì không thể không thay đổi, cải cách. Trong loạt bài về vòng đời một sinh linh Cham, thay vì bắt đầu từ oe oe khóc ra đời cho đến nhập Kut, tôi thử đi ngược lại – từ KUT. Tạm lấy Chakleng đất văn vật ngàn năm làm khởi điểm.
Kut – tạm dịch là “Nghĩa trang tộc mẫu Cham Bà-la-môn”, thường nằm ở bìa làng. Như Kut Gaup Gađak tộc họ Anak của tôi, mới thập niên 1980 thôi, vào đầu hôm hay giấc gà gáy sáng, mỗi lần đi ngang qua là mỗi lần tôi ù té chạy. Nó âm âm u u đầy dọa nạt. Can đảm lắm ban trưa tôi mới lén nhìn vào phía trong, chỉ thấy loáng thoáng dãy đá Kut thấp lè tè mùa mưa cây cỏ mọc tràn lên phong kín.
Continue readingTôi đã kể câu chuyện Cham: 48 URANG CHAM, các nhân vật đóng góp cho tồn tại Cham hôm nay, đăng website Inrasara 2016, không ai ý kiến cả. Đến Hani, một Cham còm đại ý: Chuyện Hani làm tốt, Inrasara làm hay hãy để cho anh em khác khen; tự viết về mình mất hết giá trị.
Một phát ngôn mới dòm qua có vẻ đúng, ngoảnh nhìn lại thì không.
Năm 1988, anh Đàng Năng Trốn kéo điện về Chakleng, lần đầu tiên trong các palei Cham. Là chuyện thiên nan vạn nan, mọi người biết, không ai kể cả.
Continue readingBài “Kết thúc một ‘triều đại’ chăng?” đăng website Inrasara 17-4-2020, là 1 câu hỏi mở. Bốn năm rưỡi của thời gian đi qua, tiếp nối câu hỏi mở khác: “Làm thế nào phục dựng ‘triều đại’?”. Làm thế nào, không phải như Hani và tôi đã, mà là khác. Tại sao? – Bởi không thể, mà vẫn… có thể.
[1] Không thể…
Như Hani. Từ một người nữ Cham nhà quê, đùng cái xuất hiện ngay trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam: Thương xá TAX, làm 5 cuộc cải cách thổ cẩm Cham, đoạt 4 Huy chương vàng và huy hiệu Bàn Tay vàng, rồi đi khắp trời Đông trời Tây lan tỏa ngành nghề truyền thống dân tộc.
Continue readingHôm nay đúng một tuần Hani giã từ chúng ta qua ở miền đất tạm ‘tanưh paywa’. Đợi 2-3 năm nữa, nàng sẽ được hưởng Đám tang theo đúng nghi lễ Cham, ở đó lễ thiêu là nghi thức cuối cùng [sẽ thông báo sau].
Tút, như một lời tạm biệt “tặng vật” của tôi.
Giá 12 năm trước, Hani nghe lời tôi quy hồi cố hương, là tuyệt nhất. Nhà ở Chakleng có 4,5 sào đất trống, với chục tỉ trong tay, nàng tha hồ bay bổng giữa cộng đồng Cham, tôi tha hồ thực thi giai đoạn-3 đạo sĩ Bà-la-môn.
Continue readingJakha nói, điều đáng tiếc là nhà mình suy, kiệt nhanh quá.
Đúng, nhanh đến không kịp thở luôn. Lạ nữa, khi nhà không gặp bất kì sự cố lớn nào! Năm 2007, đang quản lí trăm công nhân dệt may, chưa kể hàng hóa cùng máy móc các loại, chỉ tính bất động sản thôi, nhà ta sở hữu vài trăm cây vàng ròng! Đích thị đại gia Cham, ở thời điểm ấy.
Vậy mà chỉ qua 18 năm, ta đã mất trắng. Hiện chỉ còn Nhà Trưng bày Văn hóa Cham INRA và Thang Tông Homestay của Jaka ở quê.
Continue readingTút “Hani-22. Những đứa con”, bởi tính riêng tư, xin không đăng ở đây. Tạm trích đoạn kết:
“80 ngày “nhớ quê nằm bỏ cơm”, ngoài các con và cháu con dì Trào, Jaya và Jakha gần gũi và chăm mẹ rất chu đáo, hiểu nỗi niềm của mẹ ở những ngày cuối cùng hơn ai cả!
Phim về mẹ, Jaya làm được; hồi ức, Jakha từng là cây bút đinh Spiderum sẽ làm được – chắc chắn.”
Continue reading