Thông minh có,
Thông minh tiếp nhận & thể hiện: Tiếp thu nhanh và khả năng trình bày;
Thông minh ứng xử để tồn tại, và tồn tại một cách bình đẳng với;
Thông minh sáng tạo – trong văn học, khoa học, nghệ thuật, lãnh đạo;
Thông minh tự tri, là thông minh siêu tuyệt nhất.
Cham có thông minh không? – Có. Nhưng ta đã chuẩn bị gì? – Chưa gì cả!
HỌC GÌ TỪ QUÁ KHỨ?
1. Đời thường
Cham không có nền giáo dục theo nghĩa hiện đại, tuy nhiên không phải vì thế mà bảo Cham thiếu “giáo dục”. Ariya Pato Adat Likei, Ariya Pato Adat Kamei (Thơ giáo huấn nam, nữ) và Kabbôn Muk Thruh Palei (Sách Bà Tổ Quê hương) dung chứa khá đầy đủ lối Cham răn dạy con cái.
Giáo dục quần chúng Cham bó gọn trong sách, và bàng bạc trong các nghi thức tín ngưỡng.
Cư xử đời thường như lối chào chẳng hạn, dù hôm nay hiếm khi thấy được biểu hiện trong thực tế.
Chào người cùng trang lứa hay thấp hơn, chắp tay ngang ngực là đủ; với người cao tuổi, thầy hay cha mẹ, chắp tay đưa cao hơn đầu xíu gọi chung là ‘xalam’ (chào). Với bậc cao đạo, ta ‘khôi kakuh’ (quỳ lạy), ‘jabat xalam’ (quỳ chào); còn chào người quá cố hay vua được thần hóa, ta ‘talabat’ (lạy): Quỳ sau đó cúi rạp người xuống đất. Đại khái thế.
2. Lịch sử
Khác với Trung Quốc chép sử cụ thể và chi li, “chính xác”, Cham thiếu khuyết truyền thống đó. Dẫu vậy khi Champa mất, ông bà đã “cất giấu” lịch sử vào các bài Danak, Damnưi (tụng ca) được Ông Mưdôn, Ông Kadhar hát trong các lễ Rija, và vô số lễ khác.
Sự thật trộn lẫn với hư cấu, điều cốt tủy là Cham giữ được cái cốt lõi nhất. Là lịch sử dân tộc và câu chuyện về vua chúa, anh hùng liệt nữ có công với non sông, cộng đồng.
3. Kinh sách cũng hệt.
Từ “Luật tạng” đang được cấp Paxêh, cấp Acar dùng hôm nay, ta vẫn có thể truy tìm được Kinh tạng ngay trong cổ thư. Cạnh đó, để lần ra dấu vết của nó, Agal Cham Ahiêr chẳng hạn, ta cần đọc lại các Kinh Bà-la-môn, như Upanishad, Chí Tôn ca, Phạm kinh cùng các “luận sư” hiện đại: Ramakrishna, Vivekananda, Krishnamurti, Osho.
Và càng không thể không biết đến triết học Tây phương…