Văn minh Champa và văn hóa Cham thu hút nhiều nghiên cứu, là điều đáng mừng. Dẫu sao… Năm 1998, ở hội thảo tại Ban Mê Thuột, phóng viên báo Tiền phong trong cuộc trao đổi, hỏi:

– Inrasara khai thác gì từ nền văn hóa Cham? Tôi nói:

– Tôi không khai thác, mà từ giữa lòng văn hóa ấy đi ra, và viết và sáng tạo.

Nghiên cứu Cham, có thể phân làm 4 loài:

[1] Nghiên cứu, vì yêu và để thỏa mãn sự hiểu biết riêng mình.

Khu vực này nơi cộng đồng Cham – có, nhưng các nhà ở ngoài Cham nhiều hơn. Trần Kỳ Phương yêu và nghiên cứu Kiến trúc & điêu khắc Cham, là một.

Câu hỏi: Yêu, thế nhưng khi các di tích ấy bị xâm hại, bạn dám lên tiếng, mới là yêu NHƯ LÀ yêu. Còn không, bạn nghiên cứu chỉ để thỏa mãn sự hiểu biết thuần túy.

[2] Nghiên cứu, để khuếch trương cái tôi.

Trong Cham nhiều, khá nhiều nữa là khác. Rành Xakawi giỏi Akhar thrah là một. Để chứng tỏ ta hơn xung quanh thôi, cũng đủ. Hoặc lo in cho thật nhiều công trình khô chết để thể hiện cái tôi, mà không gì khác, không gì hơn.

Còn vụ việc bà con ra sao, kệ!

[Sự vụ này tôi có đùa trong Chân dung Cát-2006, rằng thế thì đứt đuôi con thằn lằn rồi còn gì cho bạn nghiên cứu ở thì tương lai].

[3] Nghiên cứu Cham, để giới thiệu cái đẹp của văn hóa dân tộc đến với thế giới bên ngoài. Ở mục này, tùy tầm và năng khiếu riêng mà mỗi sinh linh giới thiệu mỗi cách, mỗi hình thái thể hiện. Có thể bằng thơ văn hay hướng dẫn viên du lịch, cũng có thể qua tác phẩm hay cuộc thuyết giảng. Cho người ngoài hiểu đúng Cham hơn.

[4] Cuối cùng là nghiên cứu để hiểu tinh thần văn hóa Cham và tâm hồn con người Cham.

Bởi chỉ khi ta thực sự hiểu, không phải hiểu như một nhà nghiên cứu thuần túy, mà như một sinh linh giữa cộng đồng và cho cộng đồng, hắn mới hi vọng hỗ trợ giải quyết chuyện cộng đồng hiệu quả.

Bạn ở đâu, giữa 4 loài đó?