Tôi đọc đâu đó một nhà phê bình cho rằng với người đẹp, kẻ hùng ngòi bút Nguyễn Du chỉ ở tầm như bao nhà thơ khác: Ước lệ và rất trung bình. Ngược lại khi đụng tới nhân vật phản diện, ngôn ngữ thơ ông đạt đến đỉnh. Cứ xem ông phác họa chân dung Từ Hải qua đối sánh với cách ông vẽ Tú Bà cũng đủ thấy.

Cũng vậy, diễn tả cái tốt cùng mặt sáng của sự việc, Nguyễn Du vẫn cứ ước lệ [tiếng đàn Kiều là một], chớ lột tả cái xấu hay bề tối thì cực kì. Đọc thử qua hai đoạn trích:

[1] Tú Bà mắng đức ông chồng tay sai là Mã Giám Sinh, rồi quay sang nhạo nhiếc Kiều bằng lời lẽ đúng thể điệu kẻ phàm phu cai quản chốn lầu xanh:

“Bảo rằng: đi dạo lấy người

Đem về rước khách kiếm lời mà ăn

Tuồng vô nghĩa ở bất nhân

Buồn mình trước đã tần mần thử chơi

Màu hồ đã mất đi rồi

Thôi thôi vốn liếng đi đời nhà ma!

Con kia đã bán cho ta

Nhập gia phải cứ phép nhà ta đây

Lão kia có giở bài bây

Chẳng văng vào mặt mà mày lại nghe

Cớ sao chịu tốt một bề

Gái tơ mà đã ngứa nghề sớm sao!”

[2] Hoạn Thư thì khác, coi thằng chồng [Thúc Sinh] như con trẻ với lối hành xử trẻ con, tiếp đến là toan tính trả thù của kẻ cao tay đích thị con nhà:

“Từ nghe vườn mới thêm hoa

Miệng người đã lắm tin nhà thì không

Lửa tâm càng giập càng nồng

Trách người đen bạc ra lòng trăng hoa

Ví bằng thú thật cùng ta

Cũng dung kẻ dưới mới là lượng trên

Dại chi chẳng giữ lấy nền

Tốt chi mà rước tiếng ghen vào mình

Lại còn bưng bít giấu quanh

Làm chi những thói trẻ ranh nực cười!

Tính rằng cách mặt khuất lời

Giấu ta ta cũng liệu bài giấu cho!

Lo gì việc ấy mà lo

Kiến trong miệng chén có bò đi đâu…”