Không ít bạn trách tôi mất giờ cho thơ tiếng Chăm

có bao lăm kẻ đọc? Rồi sẽ còn ai nhớ?

nhưng tôi muốn lãng phí cả đời mình cho nó

dù chỉ còn dăm ba người

                    dù chỉ còn một người

                                        hay ngay cả chẳng còn ai.

[Tháp nắng, 1996]

Thời hiện đại, người ta học là học tiếng Việt là tiếng phổ thông ở đất nước Việt Nam, để giao tiếp, làm việc, viết văn… hay nếu có đói chút tham vọng, luyện cho tinh tiếng Anh là ngôn ngữ mang tính quốc tế, để mở ra với thế giới bên ngoài tìm kiếm cơ hội lớn hơn, chớ ai [dại] lại đi học tiếng với chữ Cham? Vừa chẳng tích sự gì “ôh buh tamư gok lithei hu”: chẳng bỏ vào nồi cơm được– như ông bà Cham nói; thêm mấy ông ‘trí thức’ cãi vã ỏm tỏi về chữ chuẩn hóa của Ban Biên soạn sách chữ Chăm chẳng biết đâu là điểm dừng. Thôi thì, hay hơn cả – bỏ quách đi cho xong?

Có phải vậy không? Và có dễ dàng như thế không?

Ông bà Cham quan niệm akhar là tri thức (Hu akhar cek di ruup: Có chữ, kiến thức cất trong mình). Con người không tri thức thì như khúc gỗ mục, chỉ đáng vứt đi, cho nên trong đám tang có lệ Jap inư akhar để xóa mù cho họ – một lối xóa mù rất… Cham. Còn hôm nay, tri thức ư? Thu thập qua ngôn ngữ nào mà chẳng được. Tiếng Việt, tốt; tiếng Anh càng tốt hơn – mênh mông thứ có sẵn ở đó.

Hay mới đây, bà con nghĩ Thei thau akhar bbang ngok dook dahlau: Ai biết chữ thì được ăn trên ngồi trước. Là lối nghĩ lạc thời rồi! Tiếng Anh, tiếng Việt thì được, chứ chữ Cham thì đừng hòng. Càng giỏi tiếng Anh thì ta khả năng thủ đắc việc làm tốt hơn, lương cao hơn, bản thân ta càng được trọng vọng hơn.

Vậy, sao phải học tiếng và chữ Cham?

Về kinh tế, vâng, so với tiếng Việt hay tiếng Anh, chữ Cham kém thế với lép vế hoàn toàn, đến trẻ con cũng thấy, thì miễn bàn. Tuy nhiên nghĩ rằng cho con cái học và nói tiếng Việt ngay từ còn bập bẹ, để trẻ con tập trung giỏi một thứ tiếng (Việt) trước, sau đó học lại tiếng mẹ đẻ (Cham) cũng không muộn, là lầm to! Đã có vài phụ huynh thế hệ mới nghĩ và làm như thế, ngay giữa làng Cham, giữa lòng cộng đồng Cham. Rồi thực tế, hãy nhìn vào thành tích học văn của đám trẻ đào tạo từ “lò” gia đình “tiến bộ”, thì thấy ngay!

Trong khi đó, các nhà tâm lí học cho biết, học song ngữ bilingual vừa giúp trẻ con vận dụng trí não tối đa, từ đó giúp kí tính của chúng phát triển, bởi chúng thường xuyên so sánh hai thứ tiếng. Cạnh đó, biết hai thứ tiếng giúp cho trẻ sở hữu nhiều cách nghĩ qua so sánh đối chiếu giữa lối nghĩ, lối nói của hai dân tộc. Ví dụ, chúng tò mò muốn biết tại sao người Việt nói trời đất ơi, trong khi người Cham kêu trời biển ơi lingiik tathiik lơy.

Về mặt tâm lí xã hội, xuất hiện hai chiều mặc cảm diễn ra có vẻ phức tạp hơn. Không ít người cảm thấy xấu hổ khi nói tiếng Cham với người ngoài, sợ bị phát hiện mình “sắc tộc”, nhất là mấy thanh niên choai choai khi tán gái; ngược lại, đại đa số trẻ em lại mặc cảm giữa cộng đồng, khi xung quanh bé mọi người nói tiếng Cham, còn bé thì bập bẹ chính tiếng mẹ đẻ của nó. Mặc cảm này ngày càng lớn dậy khi chúng trưởng thành.

Trưởng thành, thế nào rồi ta cũng phải một, hai lần nhìn lại bản thân ta. Ta biết lí lịch ta: dân tộc Cham, quốc tịch Việt Nam. Qua Mỹ hay Pháp, ta vẫn khai ta Cham. Cham như một dấu thập đóng, in trên trán ta – không thể chối, không thể xóa. Dù nhất quyết [đánh vẫn] không khai, ta cũng bị phát giác qua thể tạng của ta: Với dân Tây, ta thấp bé, da vàng, mũi tẹt… Với cộng đồng dân tộc Việt Nam, ta da nâu nè, miệng rộng nè, lông mày rậm với mái tóc poh jiên rất oách nữa… Giấu sao mà giấu! Căn cước tính luôn theo đuổi và đeo bám ta cho đến chết.

Vậy, khi không thể chối, bất khả lùi, tốt hơn là ta phải học tiếng Cham.

Đẩy vấn đề đi xa hơn, biết song ngữ ta sở đắc được hai văn hóa bicultural, từ đó ý thức liên văn hóa được khơi dậy trong ta, nó làm cho đời sống ta phong phú hơn, ta không phải đối xử phân biệt với nền văn hóa khác ta, qua đó tinh thần dân chủ nẩy mầm và mở rộng.

Bạn thấy đó, thế giới đang nỗ lực bảo vệ sự đa dạng sinh học bằng bảo tồn loài vật quý hiếm. Ngôn ngữ dân tộc thiểu số trên thế giới như một “loài” quý hiếm nhất trong những loài quý hiếm, bởi nó mất đi thì bất khả phục hồi. Đa dạng ngôn ngữ, đa dạng văn hóa cũng là ý hướng quan yếu của chiến lược hành động của UNESCO.

Bạn còn mặc cảm không? Tiếng và chữ Cham có đáng cho bạn mặc cảm không?