Luận sư là thuộc truyền thống Ấn Độ, là danh từ được dùng chỉ các nhà “tư tưởng” với những bài luận giải kinh sách đầy sáng tạo mang tính khải ngộ. Cả Bà-la-môn giáo lẫn Phật giáo đều có các luận sư. Thời cổ đại, những Đại Thiên, Mã Minh, Long Thọ, Thế Thân, Vô Trước được xem là đại luận sư. Hiện đại là Ramakrishnan, Vivekananda, Krishnamurti, Osho.

Cham tiếp nhận truyền thống Ấn Độ, tại sao không?

Ramưwān vừa qua, Imưm Đạo Văn Tý cho hay, trong Thāng Mưgīk, để giáo dục tín đồ, các cấp Acār hầu như không có gì giảng cả! Các vị nói Takhāt siam lô: bố thí tốt lắm… Và chỉ có thế.

Thực sự Cham không có gì để thuyết giảng sao?

Nền giáo dục Cham từ sau Champa tan rã – hay ít ra từ sau 75 – hoàn toàn đứt mạch. Dạy dỗ con cái, ta phó công việc một đời người này vào tay Nhà nước. Trường học XHCN thế nào ta đã biết, giáo dục gia đình thì không còn, hệ quả thế hệ con cái ta gánh chịu.

Vậy đâu là nền giáo dục truyền thống Cham?

Cham quan niệm trách nhiệm giáo dục quần chúng thuộc về giáo sĩ và nhà thơ, thế nên không ít tác phẩm mang xu hướng “chở đạo”: Ariya Glang Anak hay Poh Catôi chẳng hạn. Văn học dân gian, ta cũng có lối giáo huấn rất đặc thù, không phải là không hiệu quả. Nhưng phải đợi đến các Ariya Pato Adat ra đời, người Cham mới nhận được một nền giáo dục có hệ thống, có quy củ về luân lí, đạo đức.

Thuộc dòng văn chương này, Cham có ba tác phẩm chính: Ariya Pato Adat Likei (Thơ dạy luân lí đạo đức cho đàn ông), Kabbôn Mūk Thruh Palei (Thơ Bà Tổ ấm Quê hương) và Ariya Pato Adat Kamei (Thơ dạy luân lí cho đàn bà).

Còn luận sư cho Tôn giáo Ahiêr Awal, tại sao không? Tại sao Cham không có nhà tư tưởng để có thể luận giải…

– Kinh sách: Agal Ahiêr và Awal, cả các “kinh” thuộc hệ Halau janưng Ahiêr Awal của Mưdôn, Kadhar…

– Luận giải các Ariya Pato Adat: Gia huấn ca;

– Luận giải thơ triết lí: Ariya Nao Ikak, Jadar, Ariya Glang Anak, Poh Catôy…

qua đó, đặt nền tảng cho “triết học” Ahiêr Awal giáo, ngày mai?