Trong khởi đầu khó nhọc này
chúng ta vẫn là kẻ đứng ngoài rìa
thứ đồ cổ ngoài rìa cuộc sống sự vật đang hình thành
chúng ta được đo đếm/ thỉnh thoảng được sơn phết
chúng ta được xoa đầu/ được vỗ vỗ vào má
chúng ta được đem cất/ đôi lúc được bày ra
người ta ăn nói như thể rất có chúng ta
vẫn như là chúng ta vắng mặt.
(Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)
Câu chuyện
Có nhà thơ hỏi tôi khai thác được gì ở văn hóa Cham? Hỏi, làm như văn hóa Cham là xác trâu cho diều hâu tôi sà đến rỉa rúc, trục lợi. Tôi nói tôi không khai thác mà ngụp lặn và lớn dậy từ giữa lòng nền văn hóa ấy, để sáng tạo cái mới. Văn chương khía cạnh nào đó là cách sống ở đời, là một tỏ thái độ và hối thúc tỏ thái độ. Có thể nó là một đối tượng nghiên cứu khoa học chẻ sợi tóc làm tư, nhưng điều trước tiên nó nhắm đến là qua nó, bạn có thái độ. Bạn học cách đi vào lòng nó với tất cả nhiệt tâm, thì nó mới tự mở phơi như một hiện thể chói lòa, bát ngát. Nó không là đối tượng cho trí thức háo lạ đến với nó bằng con mắt dòm ngó, soi mói vị lợi.
Văn chương Cham bàng bạc trong tâm hồn dân Cham. Nói như Chế Lan Viên, nhân loại còn đi xa nên nhân loại muốn có “thơ cầm tay”. Hôm nay tôi muốn biếu bạn vài tập cầm tay rút từ bạt ngàn chữ nghĩa của nền văn chương dân tộc mình. Đó là Ariya Bini – Cam, Ariya Glang Anak, Poh Catôi và Ariya Nao Ikak. Chúc lên đường may mắn.
– Thế còn của Inrasara?
– Bạn hãy tự rút ra mà cầm tay. Xin giã từ.
(Văn hóa – xã hội Cham, Nghiên cứu & đối thoại, 2001)
người ta ăn nói như thể rất có chúng ta
vẫn như là chúng ta vắng mặt.
Chào anh Sara,
Như 2 câu kết của bài thơ tôi gửi anh, kịch bản của chính quyền dân đa số là đẩy các cộng đồng thiểu số ra mép rìa và xem họ như vô hình – ngoại trừ phải giỏi đóng thuế – cho tới khi có nhu cầu quyền lợi đất đai ở mép rìa. Kiểu này cũng đã xảy ra ở cộng đồng Việt New Orleans (vùng đất đầm lầy không ai thèm chỉ có người Việt tới xây thành cộng đồng mấy chục năm, bỗng một ngày đẹp trời thành phố muốn biến thành khu vực đổ rác.) Người Việt trong nước là đa số, ra nước ngoài thành thiểu số, những kinh nghiệm hiển nhiên này ít thấy ai nói.