[bài đã đăng Tagalau 4-2004, trong dòng chảy “Sinh mệnh”, xin diễn lại]

Cứ tạm coi đây là triết lý vụn về xã hội, để trả lời câu hỏi do thực tế đặt ra. Vấn đề dù nhỏ vụn tới đâu, chỉ có thể giải quyết được khi nó được đặt trên nền tảng nào đó. Nhiệm vụ của triết lý là đặt nền tảng cho vấn đề.
Cham ưa nói: “Cam drei lihik đoàn kết”. Chú bác ta, các bậc đàn anh ta nói vậy, lâu lắm. Nay, sự thể đang diễn ra, dù chỉ là một góc khuất nhỏ, nhưng do nó quá gay gắt, nên khiến ta nghĩ nó TO, thậm chí RẤT TO.
Đã có nhiều ý định, nhiều cuộc hòa giải diễn ra, rồi chẳng tới đâu. Để rồi ta lại tiếp tục chương trình than thở: “Cam drei lihik đoàn kết”.

1. Chớ vội phán xét nó đúng/ sai. Bạn và tôi tạm chấp nhận nó là THỰC. Câu chuyện trên có thể tóm làm bốn ý nhỏ:
– Ai cũng có tinh thần “xích lại gần nhau”, nghĩa là: có tinh thần đoàn kết.
– Muốn, nhưng không thực hiện được, vì không biết bắt đầu từ đâu.
– Nhiều người hiểu, thấy thực trạng như vậy.
– Tình trạng kéo dài, từ rất lâu, mãi tận hôm nay và, chưa có dấu hiệu sẽ ngưng lại.
Như vậy, chỉ kẻ nào quan tâm đến cộng đồng mới có ưu tư như thế, thấy hiện trạng như thế, đau lòng như thế và, có thiện chí “muốn đoàn kết” như thế.

2. Câu hỏi đặt ra: Làm thế nào Cham xích lại gần nhau?
Trả lời: THÁI ĐỘ SẴN SÀNG ĐẾN VỚI NHAU. Yêu cầu đầu tiên với bạn và tôi là: cần học biết TỪ BỎ.
– Từ bỏ ý định ban đầu của tôi. Tôi đừng đến với bạn với cái khuôn đúc sẵn mang theo, và đòi hỏi bạn chui qua cái khuôn ấy. Đòi hỏi người khác chấp nhận “cái có sẵn” của mình là yêu ý kiến mình, chứ không phải yêu cộng đồng. Kết quả: rất khó đối thoại.
– Từ bỏ tính ỷ lại, ỷ vào vai vế cha chú, chức vị hay học vị, học hàm; từ bỏ cả yếu tố tuổi tác. Từ bỏ như vậy, không phải là khuyến khích kẻ khuyết “vai vế” ấy có thái độ “Athau kadau di akok rimōng / chó nhảy đầu cọp”, mà là để kích thích tinh thần dân chủ trong trao đổi. Vì, chỉ chấp nhận từ bỏ như thế, chúng ta mới dọn đường lắng nghe người đối thoại.
– Bỏ định kiến. Rằng anh này xưa đã phản đối tôi, chị nọ đã không bỏ phiếu ủng hộ tôi hay bác kia không chịu gả đứa cháu cho cô gái rượu của tôi… Bỏ hết, chỉ biết rằng người đang đối diện với ta là một đơn vị Cham!
– Cắt đứt thứ tinh thần kết bè, kéo nhóm. Tinh thần bè nhóm chỉ làm rối rắm thêm vấn đề, chứ không giải quyết được gì cả. Anh em, cha con, họ hàng máu mủ “nghe theo” nhau thì càng nên cắt!
Khi đã từ bỏ hết, tôi và bạn sẵn sàng bước vào cuộc với tinh thần đối thoại thực sự.

3. Bước thứ ba là: Tinh thần đối thoại. Yêu cầu cốt yếu của tinh thần đối thoại là: BIẾT LẮNG NGHE. Khi bạn không học biết lắng nghe, thì mọi thiện chí đều đổ sông đổ biển. Hãy để cho đối tượng thoải mái xổ bầu tâm sự, u uất của họ ra. Hãy lắng nghe, và chỉ lắng nghe thôi. Đừng phản bác, cũng đừng cắt ngang (dĩ nhiên ngoại trừ các chuyên gia độc thoại), càng nên không đồng ý vội. Sau đó bạn ung dung trình bày ý tưởng của bạn: giản dị, ngắn gọn, rành mạch và, sẵn sàng lắng nghe phản hồi từ đối tượng. Đi được các bước đó, là ta đã thành công một nửa chặng đường rồi.
Chặng thứ hai là học SỰ KHÔN NGOAN CỦA CON NHÍM.
Cham thiểu số, xã hội ta chật hẹp, ai cũng biết rồi. Như hang nhím vậy. Các con nhím mùa đông rất cần đến hơi ấm, Cham cũng vậy, nhưng nếu “xích lại gần nhau” quá thì lông chúng đâm vào mình nhau:
Tagei dalah hibar klah di kek gaup: Răng với lưỡi làm sao [đôi lúc] tránh cắn phải nhau.
Còn nếu giữ khoảng cách xa quá thì: lạnh! Vậy là chúng nằm với khoảng cách “vừa phải”.
Gap urang gap drei: Vừa người vừa ta.
Đừng kêu đoàn kết chi cao xa, chỉ yêu cầu đơn giản vậy thôi: triết lý con nhím, tôi và bạn đã làm được chưa nhỉ?