[về vài TỪ cốt tủy của Ariya Glơng Anak]
1. Không của cải, tiền bạc, không nhà cửa hay nơi trú thân, không tí ti quyền lực, vậy mà đạo sĩ Minh Tuệ đã tạo nên sức hút không thể cưỡng.
Tiếng Cham: ‘Thau’: biết, ‘Thau krưn’: nhận biết, ‘Xakrưn’: nhận thức.
Sokrates biết gì? – Biết mình không biết gì cả, là cái biết sâu thẳm nhất ở triết gia này. Minh Tuệ biết gì? – Biết lí vô thường, sự sự biến đổi không ngừng.
Cả hai biết và làm, “hết mình & tới cùng”. Thu hút là ở đó.
Ông Glang Anak của Cham, nhà thơ này biết gì?
– Biết, tất cả đều do tâm sanh.
Thử đối sánh với Triết lí Khắc kỉ: Vấn đề không phải ở ngoại cảnh, mà chính là bạn phản ứng với chúng thế nào. Chuyện tâm và cảnh tôi sẽ trở lại vào dịp khác.
2. ‘Ô thei ngak di drei ô hai/ Tamuh di hatai, drei ngak di drei’
Là câu đinh trong thi phẩm Pauh Catwai. Nghĩa đen:
“Không ai làm gì mình cả/ Mọc lên từ tâm, mình làm [hại] chính mình”
Có thể dịch thoáng như sau:
“Chẳng ai gây hại cho mình/ Tâm mình sanh sự, thì mình tự mang”.
Câu trên ‘Ô thei ngak di drei o hai” thì rõ rồi, riêng câu dưới mang nghĩa rộng hơn.
Ariya Glang Anak có cụm từ: ‘drei tacei wơk ka drei’: “Mình trỏ vào chính mình”. Nghĩa là khi mình muốn hại người, thì chính mình hại mình nhiều hơn.
Tục ngữ Việt: “Một vay hai trả”.
Nhưng ở đây ông Ariya Glang Anak nói bằng hình tượng độc đáo hơn: Khi ngón tay trỏ của mình chỉ ra, thì 3 ngón tay còn lại trỏ thẳng vào mình. Đó là mình tự hại mình, trong khi không ai đến hại mình ở đây cả.
3. Trở lại với thực tế Cham cuối thế kỉ XIX, Glang Anak nhận thức ‘xakrưn’ thế nào?
[1] Nhận diện hiện thực
Đất nước tan hoang, dân tộc luân lạc, nhân tâm li tán, phường giá áo túi cơm bị mua chuộc ‘Urang bihuh bihah biha bihi ra kang hu abih’, trí thức cô đơn…
[2] Hiểu tâm lí con người
Tham sân si với ích kỉ, đố kị nhỏ nhen nhất là khi thời thế đảo điên.
[3] Trở về nguồn cội và hiểu văn hóa dân tộc
Để có thể kể lại khi có cơ hội, cho người ngoài hiểu mình.
[4] Cuối cùng là tìm một Biểu tượng.
Đó là Thủ đô trên không trung, một biểu tượng bất khả xâm phạm mà bất kì trẻ con Cham nào khi nhìn lên bầu trời sao cũng thấy.
Thấy, và hi vọng. Dù vời xa đến như thể mất hút.
4. Bài học từ Minh Tuệ
Ông biết lý sự vô thường, thế nên ông BUÔNG, buông tất.
Ông hiểu thực tế Đạo Phật Việt Nam, ông làm KHÁC, khác quyết liệt.
Dõng mãnh đơn độc trở về với nguồn cội: PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY.
Để cuối cùng, chính ông trở thành một BIỂU TƯỢNG. Ông đi, để gieo một niềm hi vọng.