Vương quốc Champa mất, nền văn hóa truyền thống bị cuốn theo tất mệnh, đã thất tán nhiều. Không kể mấy lối nghĩ đã lỗi thời thậm chỉ tai hại – có nghiên cứu là để bảo tàng, còn thì nền văn hóa của dân tộc ấy vẫn còn lưu lại nhiều giá trị. Theo cei, đâu là giá trị nhất có thể vận dụng vào đời sống hôm nay?  Ở Sài Gòn vừa qua, Út Trà Kha hỏi tôi thế.

Qua quan sát và suy nghiệm, đây là 7 điều căn cốt cần bảo tồn và lan tỏa.

1. Truyện cổ: “Đi tìm học, bán vợ”

Ở truyện cổ này, Cham quan niệm về sự học rất cao cường. Đó là học để biết, là tình yêu Tri thức hay yêu cái biết đúng nghĩa.

2. Chế độ gia đình Mẫu hệ Cham & 3 không

Chế độ này nay đã lạc thời, dẫu sao nó lưu lại 3 điểm nhấn sáng giá: Nữ không đĩ điếm, nam không mù chữ, và cả hai không ăn xin.

3. Quan niệm về sự chiếm hữu

Nhân vật Chế Bồng Nga là một điển hình: Không chiếm hữu cái không thuộc về mình: Đất, mỹ nhân và người, Ngài không xem tù binh là chiến lợi phẩm.

4. Văn hóa đại chúng trong Pauh Catwai

‘Bhap ilimô’: Văn hóa không thuộc thành phần đặc tuyển, mà từ quần chúng và cho đại chúng rộng lớn. Một quan niệm rất hiện đại đẫm chất nhân bản.

5. Tâm thế giải sân hận của Ariya Glơng Anak

Giải sân hận, tâm rộng lượng và lời lẽ thành thật.

6. Tinh thần Hóa giải & hòa giải

Pô Rômê đã hóa giải 2 ý thức hệ tôn giáo không đội trời chung là Bà-la-môn và Islam, biến nó thành Bà-ni, sau đó hòa giải Bà-ni với Bà-la-môn Cham thành Tôn giáo Ahiêr Awal dân tộc, hòa bình và nhân văn.

Đây là bài học lớn cho nhân loại hôm nay.

7. Tư duy biển lớn và tinh thần phiêu lưu của Cham

Là tiền đề cho mọi phát minh và sáng tạo.

Tôi tạm nêu 7, như là một gợi mở. Các bạn có thể có cách nhìn khác, để phát hiện cái khác, độc đáo hơn.