Ba việc chính:

[1] Hòm và việc của Gru Urang

Truyền thống Cham không xài hòm, riêng chức sắc mới cần tới ‘bong’ là một loại hòm mở phần trên. Cham lấy ngoại tộc hay sinh linh Cham làm ăn xa mất đi, về quê không thể không về cùng hòm.

Về, có cần tháo hòm ra để làm lễ tẩy rửa không? Tháo, vừa gây dị ứng vừa mất vệ sinh. Đã xảy ra bao nhiêu vụ dở khóc dở cười ở đây rồi.

Làm gì? – Gru Urang làm lễ thanh tẩy trên hòm, Cham ‘xanag girnơh’ mà, sao lại không thể! Và việc của các cấp Paxeh sau đó tại ‘kajang’ “rạp”, như “lễ cho ăn”… cũng thế, nghĩa là không phải trực tiếp với thi hài.

Như ngày xưa, khi ma đói rời ‘labang’ “mộ” về quậy phá, một Gru Urang kém phải qua “mộ” moi cho đến tận thây người mất mà vẽ bùa trấn, chớ thầy cao tay chỉ cần chống ‘Gai gru’ “cây trượng” lên ‘labang’ tụng thần chú, cũng đủ. Chả đụng chạm gì đến ‘kaya amưh’ “thây người” là chuyện rất dễ bị kiện tụng.

[2] Thiêu và thời gian

Người mất được tính từ giờ tắt thở [riêng sinh linh từ xa tính từ giờ đến làng] tới giờ thiêu là 24 tiếng, được đưa qua lò thiêu. Thiêu, ta có bộ xương rước về làm đám tang.

Đám tang vẫn theo tập tục truyền thống. Bỏ qua ngày ‘harei dok thoh’ “ ngày ở không”, là ta có được 2,5 ngày [đã có vài vụ tương tự diễn ra]. Có thể thiêu vào bất cứ ngày nào, như ở vùng Parik đang làm.

Thử liên hệ với lễ Katê, ngày trước Cham cần đến tối thiểu năm ngày, nay thời đại thay đổi ta rút lại còn ba. Thì đám tang, từ 3,5 ngày thu lại còn 2,5 ngày cũng không phạm quy, miễn ta làm đủ nghi thức truyền thống. Ở đây, quý thầy vẫn hưởng lộc đầy đủ.

[3] Tro và ‘klong’

Cham từ Mỹ, cả sinh linh Cham mất  nơi đất khách quê người ‘atah palei karei angan’ thời đại nạn Covid-19, ta vẫn về với hũ tro và đã hưởng đám tang ngon lành. Tại sao ở quê thì không thể?

Lò thiêu bây giờ đã hiện đại, có thể cho ta nguyên bộ xương cách trí, còn không nếu chỉ ra tro, ta vẫn có cách xử lí: Dùng phần tro sinh linh ấy mang đúc khuôn thành 9 miếng cho vào ‘klong’, là ổn.

Còn Cham Ahiêr lấy Awal ta có thể xài hai ‘klong’, một đợi ngày vào ‘Kut’, một còn lại để dành nằm chung ‘Ghur’ với vợ. Không tuyệt sao?!