Một bạn Cham: “Xin hỏi tác giả nền triết học Cham thể hiện qua những tác phẩm nào ạ, karun!”. Cụ thể và tập trung thì không, mà tản mác, manh mún. Khi còn manh mún, tôi tạm đặt cho cái tên Minh triết Cham. Hệ thống chúng là, là triết học.
Thử liệt kê mang tính gợi ý:
[1] Tôn giáo dân tộc
– Bà-ni: hóa giải Islam và hòa giải với Bà-la-môn để dựng nên tôn giáo Ahiêr Awal – dân tộc, hòa bình và nhân văn.
– Bà-la-môn là tập cấp giữ nền tảng cho triết lí Cham, triều đại có thể thay đổi nhưng tinh thần Bà-la-môn [bên cạnh Bà-ni] luôn có mặt trên đỉnh cao, để giữ căn bản cho vương quốc tồn tại và phát triển.
– Ba hệ thần Yang: Cham không độc thần như Islam, không đa thần như Bà-la-môn là thứ riêng dành cho chức sắc tôn giáo, tín đồ Ahiêr Awal thờ phụng 3 hệ thần: Pô Yang [vua chúa được thần hóa], ‘Muk kei’ Ông bà tổ tiên, và các Yang tiền tôn giáo.
– Haumkar là biểu tượng tâm linh cao vời nhất của triết lí Cham.
– ‘Tano-Binai’ “Đực-Cái”: Ahiêr Awal, triết lí ấy cân bằng giữa Đực và Cái tuy hai mà một vô phân biệt đẫm tính nhân văn. Như tu sĩ Cham “phải” có vợ, vợ như là nền, là “nhà”, ‘danook’ nơi trụ, không thì mất đi một vế – tinh thần và mọi thứ trở nên chông chênh.
[2] Dân tộc
– Thuần chủng: ‘Kut & Ghur’, chỉ đứa con của người mẹ mới là Cham.
– ‘Bhap ilimô’: đặc ngữ trong trường ca Pauh Catwai, văn hóa không chỉ dành cho giới trí thức, mà cần thấm đẫm vào quần chúng giữa đời thường.
– Triết lí về đất: nơi nào là đất Cham nơi đó có tháp, đất không chỉ là nơi chôn nhau cắt rốn mà còn gắn chặt với tâm linh ‘Dar thok padok kiak’.
– Tư duy biển lớn làm nên Hải sử & văn hóa biển Cham, một thứ tư duy mở mang tinh thần phiêu lưu Cham.
– Mẫu hệ & biểu hiện 3 không của cộng đồng: Đàn ông không mù chữ, phụ nữ không làm đĩ, và cả hai không ăn mày.
[3] Cá nhân
– Sáng tạo: Phá hủy để sáng tạo, phá hủy và sáng tạo, phá hủy là sáng tạo.
– Tinh thần học vô vị lợi: truyện cổ “Đi tìm học bán vợ”, chữ được đồng hóa với tri thức, thế nên Cham xóa mù chữ cả cho người mất, để bạn được thành người.
– Tôn trọng chữ ‘akhar thrah’ thể hiện qua Ariya Patauw Adat Likei.
– Tinh thần hòa ái ‘palai tung tian’ của thi hào dân tộc Glơng Anak.
– Chủ trương làm giàu của Muk Thruh Palei – nền tảng cho danh dự gia đình và phát triển cộng đồng.