Ông là huyền thoại, đại bộ phận Cham biết đến đó, rồi thôi. Cả những người từng làm việc cạnh ông, họ biết ông ở góc độ nào đó, rồi nghỉ. Tôi: tới cùng.
6 tháng, tìm gặp và phỏng vấn, người thân và kẻ sơ, dân có học lẫn giới bình dân, rồi đọc lại các tác phẩm đã in bên này bên kia lẫn hồ sơ riêng, và nhìn theo cách của mình.
Ông giải nhì thế giới về nhảy dù, chuyện nhỏ. Ông yếu nhân sắm vai trò quan trọng của một đất nước, chuyện nhỏ. Điều tôi nhấn chính là lối nghĩ, tính cách và nhân cách ông.
[1] Khôn ngoan về chính trị
Ông là Muslim, nhưng khác với nhiều người mà tôi biết, ông đặt dân tộc lên trên tôn giáo. Khía cạnh này, tôi biết hai người nữa, nhà sử học Dohamide và anh Ysa Cosiem. Đây là điều vô cùng quan yếu trong cộng đồng Cham.
Ông ưu tiên cho tổ quốc chứ không đang phái.
Chuyển từ Chủ tịch Ban tham mưu phòng nhì quân đội Hoàng gia đến Tổng trấn Nam Vang thời Lon Nol không là chuyện đùa. Đó là sự khôn ngoan về chính trị, thức thời – như chúng ta nói, bởi sau đó ông vẫn quan hệ tốt với Sihanouk. Ông THỰC TÀI và nhất là ĐÁNG TIN.
Điều đáng nói là ông xem đáng phái chính trị chỉ là thứ nhất thời, quốc gia mới “vĩnh cửu”.
[2] Một nhân cách lớn
Hani ca ông, tôi nghe vậy thôi. Anh Nhuận hay Ja Mrang tụng ông, tôi ghi nhận và để đó. Qua Campuchia tôi mới vỡ ra, ở đó tuyệt không một ai buông lời chê bai ông, từ tài năng cho đến tư cách.
Thất bại ở Mondulkiri, ông lệnh cho anh chị em Cham bảo toàn lực lượng, rút về khu an toàn ở Phnom Penh.
Về việc ông ưu ái Cham từ Việt Nam qua, bị vặn hỏi – ông bảo: Anh em bỏ nhà cửa xa người thân qua đây, đủ thấy sự hi sinh to lớn thế nào rồi.
Nhân cách lớn đến kẻ thù [nhà văn Ngôn Vĩnh viết về ông cũng không tìm ra tì vết nào để chê, ngoài việc phu nhân ông dựa hơi ông buôn này nọ].
[3] Một tầm nhìn rộng và xa
Chính là GIẤC MƠ ÔNG.
Ở đỉnh cao, nắm bao nhiêu trọng trách, ông quá hiểu thế nào là đế quốc, là cộng sản, là thân phận nước nhược tiểu. Ông thiểu số trong nhược tiểu đó, thì càng. Thế nên ông có giấc mơ I have a dream, tại sao không?
‘Tapa truh tathik jal di danao’ Qua khỏi biển sâu vướng ao nước cạn.
Về Quốc Đảo ấy, không kể Bà Trời đã không chiều lòng người: tặng ông thứ bệnh hiểm, ông còn bị chính đám lu la Cham bên cạnh từng được ông giúp đỡ phá đám, rồi cả phường giá áo túi cơm Khmer lập mưu ám hại. Ba ba nhập một, ông… VỀ.
P.S.
Vài trí thức Khmer còn cho rằng, nếu ông ở lại hay nếu đất nước này có được 3 người như ông thì chắc chắn Campuchia không mất. Tôi hiểu, nhưng không tin vậy.