[hay. Nhìn lịch sử bằng con mắt minh triết]

Lịch sử giữa Champa – Đại Việt, chắc chắn Chế Bồng Nga là tên tuổi gây ám ảnh hơn cả, nhất là với người Việt, bởi sự liên quan trực tiếp. Mà người Việt, dân tộc chịu can qua liên miên – không lạ, khi đại bộ phận có xu hướng tôn sùng anh hùng chiến trận hơn mọi anh hùng khác.

Tiếp nhận môn lịch sử từ nền giáo dục ấy, lối nghĩ của Cham hiện đại cũng bị ảnh hưởng, qua đó không ít Cham ca tụng anh hùng chiến tranh, ở đó Chế Bồng Nga tiêu biểu nhất.

Nhìn lịch sử bằng con mắt minh triết sẽ thấy khác, ẩn ở góc khuất vi tế và nhân văn hơn. Chế Bồng Nga anh hùng thì hẳn rồi, Ngài còn có chỗ khác người và hơn người phàm ở 3 điểm:

[1] Đoàn kết được hai lực lượng Cham thuộc hai tôn giáo không đội trời chung,

[2] Đánh thắng mà không ý đồ thực dân,

[3] Nhất là không tham lam gom cung tần mĩ nữ như là chiến lợi phẩm làm của riêng (xem thêm anh hùng Inra Patra trong sử thi Akayet Inra Patra, thắng trận – mĩ nữ phía địch được mang tặng cho bạn chiến đấu).

Cả ba tạo nên [và củng cố] huyền thoại Cham: Không chiếm hữu cái không là của mình.

Nhìn sâu, cao và rộng lịch sử Champa, vĩ đại nhất có lẽ là Pô Klong Girai và Pô Rômê, hai vị dân quê Việt thường gọi là Vua Mê, Vua Lác.

Pô Klong Girai bên cạnh đánh thắng Khmer thống nhất đất nước, còn dựng công trình Đập Nha Trinh và cho đào Mương Đực Mương Cái tưới tiêu vạn mẫu ruộng Pangdurangga được sử dụng tận ngày nay.

Pô Rômê ở giai đoạn khốn cùng của vương quốc – dẫu thất bại, đã xây đập Marên, sáng tạo Akhar thrah chữ Cham thông dụng, và nhất là hóa giải và hòa giải hai tôn giáo thù nghịch để thành Tôn giáo Dân tộc Ahiêr Awal hòa bình và nhân văn vô tiền [khoáng hậu].

Không là vĩ đại hơn vĩ đại sao?