1. Trong tiểu luận “Giải Nobel cho văn chương Việt Nam, tại sao không?” (Vietnamnet, 2008), tôi thử phân tích tinh thần “tòng” trong truyền thống biểu hiện qua tâm tính Việt, dẫn đến tính đồng bộ [đa phần] của nền thơ Việt nói chung. Trích:
“Sự đồng bộ bắt nguồn sâu xa từ căn tính thơ Việt và truyền thống xã hội Việt Nam, được đắp nền và tô bồi thêm bởi thứ triết học Theo-ism đang được miệt mài giảng dạy trong nhà trường. Bước chân ra khỏi giảng đường, sinh viên Việt Nam khó dứt lìa nếp nhà nghĩ theo, viết theo, khen chê theo…”
Liên hệ xã hội Cham, bài “Tinh thần triết học và vấn đề xã hội Cham hôm nay” (Tagalau, 2010) cụ thể hóa tinh thần tòng thuộc đó. Ở đây tôi nhấn về thiếu tư thế và tinh thần tư duy độc lập. Trích tiếp:
“Bạn không phải nghe theo, tin theo, nói hùa theo bất kì ai cả! Bạn đủ khôn lớn để phán xét mọi việc. Chỉ khi nào bạn biết độc lập tư duy, bạn mới là người lớn và trở thành chính bạn”. Làm sao có tư duy độc lập?
“Họ hàng bà con, anh chị em hay bằng hữu thường nghe theo nhau; khi ta từ bỏ sự nghe theo một chiều ấy, là ta đã học biết suy tư độc lập. Người của phe nhóm ta nói sai, ta không còn nhắm mắt tin nghe theo, là ta khởi đầu cho tư duy độc lập”.
Hai tiểu luận được nhiều báo, tạp chí đăng lại.
2. “Chưa đủ cô đơn cho sáng tạo” (2006) đòi hỏi nhà văn cô đơn tuyệt đối, dám dấn sâu vào ba tầng cô đơn: trước và trong khi viết, cả khi tác phẩm đã ra đời.
“… khi đã cô đơn khỏi đồng nghiệp (tự tách ra khỏi bầy đàn), chúng ta chỉ mới cô đơn bán phần, vẫn chưa cô đơn toàn phần: cô đơn nội tâm, cô đơn khỏi mọi âm thanh và cuồng nộ của cõi người để đối thoại với con chữ và đối diện trước tờ giấy/ màn hình trắng. Lo toan thường nhật với những chức vụ và trách nhiệm: làm chồng, làm cha, làm công dân… thường trực đẩy ta lẫn vào số đông. Thế nhưng, bằng nỗ lực vươn tới cô đơn của nghệ sĩ sáng tạo, dẫu có thoát khỏi chúng, ta vẫn khó cô đơn khỏi ý thức hệ xã hội, truyền thống văn hóa, xu hướng yêu ghét của người đọc đương thời… Nghĩa là nhà văn luôn sáng tác trong tâm thế thỏa hiệp hay tự kiểm duyệt tệ hại. Bao nhiêu là bóng u ám, giọng mơ hồ lởn vớn trong ta, quanh ta, sẵn sàng đe dọa thân xác ta, uy hiếp tinh thần ta. Ta luôn phải sáng tác trong nỗi sợ hãi vừa siêu hình vừa hữu hình vây bọc. Mà đã sợ hãi thì làm gì có sáng tạo!”.
Một nhà thơ dân tộc thiểu số ở Đại hội Hội Nhà văn, lên diễn đàn “thay mặt” các nhà văn dân tộc thiểu số, phát biểu. Giờ giải lao, tôi nói với bạn ấy:
– Bạn có thể thay mặt cho tất cả mọi người, trừ tôi ra. Tôi vẫn chưa cho phép bạn “nhân danh” tôi.
Dăm năm qua, một bộ phận không nhỏ Cham
[qua email hay bài viết]
khoái nỗi đại diện: Nếu cánh nhà văn Việt ưa nhân danh “độc giả”, thì ta tự đại diện thanh niên hay sinh viên, nhân danh truyền thống hay quyền lợi cộng đồng, dù chưa ai cộng nhận [hay cho phép] người tự nhận làm đại diện đó.
Còn nhân danh là còn tòng thuộc số đông, mà chưa dám cô đơn đối mặt với sự thể, vấn đề. Nhất là không dám chịu trách nhiệm.
3. Ngồi ghế Phó Chủ tịch Hội đồng thơ, – dù duy nhất, tôi đã KHÔNG bỏ phiếu cho tác phẩm của một thành viên Hội đồng dự giải thưởng Hội Nhà văn (tập thơ sau đó được giải). Đó là thái độ độc lập. Mình dám thể hiện chính kiến cá nhân, bất kể xung quanh nghĩ thế nào, bất kể nó có làm cho bạn thơ mích lòng hay không. Dù là hội viên của nhiều Hội, tôi chưa một lần phát biểu với tư cách hội viên, mà luôn là một nhà văn độc lập.
Phản bác tôi về vụ Ghur Bà-ni và sự kiện Dự án Điện hạt nhân, một Cham đồ rằng Inrasara phân công người này người nọ “sủa theo”. Phát ngôn phạm vào hai lỗi chính:
Thứ nhất, thiếu tôn trọng tư cách của người viết và độc giả. Thảo luận về hai chủ đề này, có đến cả trăm người đứng tên khai sinh hay bút danh chính chủ để tham dự viết bài lẫn comment.
Thứ hai, bạn đọc ấy vẫn chưa hiểu tinh thần “cô đơn” của Inrasara. Tôi hành động như một nhà văn độc lập, và chưa hề kêu gọi bất cứ một tác giả hay độc giả nào đó viết cho chủ đề nào bất kì. Chủ biên Tagalau, nhiều tác giả đóng góp càng tốt, riêng ở website cá nhân, tôi chưa hề kêu gọi ai đó viết đăng ở đây, nhất là chủ đề mang tính nhạy cảm. Tôi không muốn lôi kéo bất kì ai vào cuộc với tôi, dù đó là bạn thân hay con cháu trong nhà.
Cần cho họ độc lập suy nghĩ và hành động.
Nghĩ theo, nói theo [từ chuyện nhỏ đến vụ lớn, từ tiểu thể đến đại thể] đang xảy ra trong cộng đồng Cham, là điều đáng cảnh báo. Đáng hơn nữa là, hiện tượng cho rằng người khác cũng nghĩ theo, nói theo như mình [chồn luôn nghĩ loài nào cũng thích gà như nó] – một hiện tượng mang nguy cơ xé lẻ cộng đồng Cham hôm nay. Và cả ngày mai.
4. Làm thế nào để có tư thế độc lập và tinh thần tư duy độc lập?
Khởi đầu từ học, học để biết. Biết chưa đủ, cần tạo môi trường để thực hành cái biết đó. Và điều quan trọng không kém là, áp dụng tinh thần đó hằng ngày, vận dụng ngay trong đời sống thường nhật.
Tôi dạy con tôi từ bé xưng tên với cha mẹ. Không xưng “dahlak” (tôi) hay “anưưk” (con), mà là Jaka, Jaya… Theo tôi biết, đây là chuyện chưa từng có trong xã hội Cham. Mọi người cho “thằng Trạm lập dị”, tôi nói:
– Không, phải tập cho bọn trẻ có tính độc lập ngay khi chúng hiểu biết. Nó mang tên của nó, và nó chịu trách nhiệm với lời nói và hành vi của chính nó khi trưởng thành.
Trong cộng đồng Việt Nam, tôi hiếm khi xưng “em” hay “cháu”, “con” với ai đó, dù họ từng là thầy dạy tôi hoặc “trên” tới đâu – tôi xưng Sara, hoặc “tôi”.
TÔI là một sinh thể tự do, tự tại trên mặt đất.
Trên diễn đàn văn học, không ít người cho tôi phe này phái nọ. Lầm to. Tôi là nhà phê bình “lập biên bản”, nghĩa là vô phân biệt. Dĩ nhiên, tôi nghiêng về phía mới, phía sáng tạo, nhất là phía ngoại vi. Bởi thậm vô ích, nếu đi ca ngợi cái cũ, là nhứng cái đã được khẳng định.
5. Giai thoại kể rằng so đọ một người Việt với một người Nhật, người Việt vượt trội; thế nhưng khi ba người nhập lại, phần thắng luôn thuộc về người Nhật. Câu chuyện phê phán đoàn kết kém của người Việt.
Đoàn kết, hay lắm. Nhưng với xã hội Cham – nhất là hôm nay – tôi nghĩ ngược lại. Đoàn kết đồng nghĩa với tạo nhiều phe phái hơn. Tắt một lời: đoàn kết là chết! Lịch sử đẩy sinh phận con dân Cham li tán khắp nơi, và điều hôm nay “đứa con của Đất” cần là:
Hiểu biết. Hiểu và biết. Ví dụ: hiểu vấn đề, và biết diễn đạt vấn đề.
Luôn ý thức và khẳng định mình Cham. Không dám khẳng định là nhu nhược, còn mất ý thức là mất tất cả.
Suy nghĩ độc lập, dám thể hiện suy nghĩ đó bằng hành động.
Ví dụ vấn đề “Đất Ghur Bini”, nếu ta đừng phe phái, đừng “đoàn kết”…
[1] Khi ta hiểu rằng đó là điều nghiêm trọng, cần gìn giữ phần đất linh thiêng của tổ tiên, [2] Nếu ta ý thức mình là Cham với đầy đủ trách nhiệm. [3] Và, khi ta không phải nghe theo ai cả, ngay cả cha mẹ ta hay người của phe ta, mà ta độc lập nhận định, thì ta dám [và biết] thể hiện nhận định đó bằng hành động qua nhiều hình thức khác nhau.
Gom lại ba yếu tố trên, vô hình trung ta đã đoàn kết, mà không cần phải lớn tiếng kêu đòi “đoàn kết, đoàn… đoàn kết”.
Hay vấn đề “múa Apsara”, nếu ta có kiến thức tối thiểu về nghệ thuật, nếu ta ý thức mình là Cham: truyền thống và hiện đại, nếu ta biết nhận định độc lập, thì ta hành động hoàn toàn khác.
Cham luân lạc và tản mác khắp nơi. May mắn cho Cham, thế giới hiện đại còn internet! Nhưng liệu internet có mang đến may mắn NHƯ LÀ may mắn, cho Cham?
Sài Gòn, 20-7-2013