“Hiểu thì yêu hơn”, vậy tôi có yêu văn hóa Cham [hơn] không?
Có, và không.
Ở một hội thảo văn học tại Ban Mê năm 1998, nhà báo kiêm nhà thơ Hoàng Thiên Nga hỏi tôi: “Anh khai thác gì từ văn hóa Cham”? Tôi nói, tôi không khai thác, mà từ giữa lòng văn hóa ấy bước ra, mang nó đến với thế giới.
Có thể nói, ngay từ tuổi tìm học, tôi đã HIỂU văn hóa Cham. Không phải hiểu theo nghĩa đa văn quảng kiến, mà là HIỂU thần hồn nó.
11 tuổi, ba tháng hè tôi đã đạp xe qua mươi palei Cham bán cà-rem. Lên lớp Đệ Thất Pô-Klong, mỗi cuối tuần tôi theo bạn học đi không thiếu palei Cham nào ở Ninh Thuận. Xoài, Hộp ở Ram, Toán, Thọ palei Hamu Crauk, Đảo Hamu Tanran, Thương Bauh Dana, Ngon Bal Riya, còn ở Pabblap với Cwah Patih tôi có bát ngát bạn. Tôi theo họ đi, ăn, ngủ, và ở lại.
Trong lúc các bạn học vui thú tuổi trẻ, tôi có thú vui kiểu khác: làm cụ non tìm đến hóng chuyện cùng mênh mông cụ già Cham. Rồi những tháng năm lang bạt sau đó nữa…
Hỏi tôi có yêu văn hóa ấy [hơn] không?
– Tôi không yêu như cách hiểu của nhà nghiên cứu hay của nhà đấu tranh cho xã hội, thế nên tôi không chủ trương hay trách nhiệm bảo tồn nó. Không lạ, khi tôi ý định giao toàn bộ tư liệu về ngôn ngữ cho một bạn, khi bạn ấy vừa tốt nghiệp Đại Học, tặng yut khác tư liệu văn học Cham, khi yut ra tù. Rủi thay, cả hai từ chối. Câu chuyện đã được kể ở Chamyouth.com hơn mươi năm trước, miễn nhắc lại.
Vậy cớ sao tôi hết mình với văn hóa Cham như đã, hay như người đời cho là thế? – Tôi gọi đó là “hành động trong chân trời khả thể”.
Sau giai đoạn lạc đà gánh vác mấy nặng nhọc của thế nhân băng qua sa mạc người, và sau hành trình làm sư tử cuồng nộ phản kháng lại thế giới, hắn làm cuộc hóa thân thứ ba: không phải thành trẻ thơ hát ca như Nietzsche, mà là trở thành Tình Nhân của Mặt đất.
Đã định, đã cư ngụ tại Quê hương như là ở Nhà, kẻ tư tưởng dự phóng và hành động trong chân trời khả thể. Hành động trong chân trời khả thể thì cách biệt cả vực thẳm với “hoạt động trong điều kiện và hoàn cảnh cho phép”. Nghĩa là tự do khỏi mọi giới hạn. Cư trú tại Nhà nhưng hắn cưu mang cả thế giới bên trong mình. Hắn cùng vạn sự vật tương liên với cái Nhà – chấp nhận nó, và yêu thương nó. Khi hiểu như thế, hắn “trở về” sống “hòa” với người xung quanh, với thế giới sự vật xung quanh. Không chọn lựa. Hắn học yêu nó, mỗi ngày!
(Xem thêm “Thơ như là con đường”, 2008).
Krishnamurti (Freedom from the Known): “There is no such thing as doing right or wrong when there is freedom. You are free and from that centre you act. And hence there is no fear, and a mind that has no fear is capable of great love. And when there is love it can do what it will.”
Khi đã tự do, ta hết còn phải lo vấn đề phải quấy. Ta tự do, và ta hành động từ tâm điểm đó. Ta không còn sợ hãi. Với tâm thức vượt thoát mọi sợ hãi, một tình yêu bao la sẽ tràn ngập. Từ tâm điểm yêu thương kia, ta sự sự vô ngại. Ta “hành động tùy thích mà không đi ra ngoài khuôn phép” (Khổng Tử).
Tôi là Cham sinh ra tại Chakleng trong đất nước Việt Nam cư lưu bập bênh giữa hai thế kỉ XX và thế kỉ XXI. Nghiên cứu văn chương và ngôn ngữ Cham, dù biết chắc chắn nó sẽ tan biến ở một tương lai mơ hồ nào đó của dằng dặc thời gian, nhưng tôi vẫn hết mình. Và vui thú với hành động kia.
Đó là ý nghĩa của vô nghĩa, huyền nghĩa của tự do – yêu thương – và chăm sóc. Ý đồ khai thác trục lợi [và danh] không có đất sống ở đây. Hành động đó càng không liên can gì đến vụ gánh trách nhiệm bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc.