* Trường Trung học Pô Klong, photo Inrasara.

Bài viết “Ngược dòng lịch sử nhìn về tương lai xã hội Chăm” chỉ là những khảo lược ban đầu về các hoạt động của người Chăm thời kì hiện đại. Đây là vấn đề vô cùng khó khăn khi tiếp cận, bởi vì chưa có nguồn tài liệu và bài viết đề cập nhiều. Mặt khác, nhìn nhận về xã hội Chăm theo quan niệm phi chính thống, nghĩa là không mang tính giai cấp là điều còn mới mẽ không dễ dàng nhận được sự đồng tình của đông đảo độc giả. Việc trình bày các vấn đề xã hội người Chăm mang chút hơi thở của sử học nhằm định hướng cho những nghiên cứu mới  trong tương lai.

 

1. Ngược dòng lịch sử.

Sự thần kì của Nhật Bản sau Đệ nhị thế chiến đã làm ngạc nhiên cho cả thế giới. Từ một đất nước bị tàn phá nghiêm trọng bởi bom nguyên tử, Nhật Bản đã vươn lên thành quốc gia có nền kinh tế phát triển hàng đầu thế giới. Hình ảnh người Nhật nhỏ bé mang kiếm kềnh càng cuốc bộ đã không còn nữa, thay vào đó, là những con người với thể trạng cơ thể to và cao ráo. Đi cùng với kinh tế là văn hóa Nhật Bản được truyền bá rộng rãi trong khu vực và cả thế giới. Ở Việt Nam, trong bất kì gia đình trung lưu nào ít nhất cũng sở hữu một sản phẩm mang thương hiệu made in Japan. Như vậy, cái gì đã làm nên điều kì diệu đó?

Việt Nam là đất nước có lịch sử và nền văn hóa phát triển chịu ảnh văn hóa Trung Hoa sâu sắc. Trên cơ sở văn hóa Trung Hoa, người Việt biết sáng tạo ra giá trị văn hóa riêng mang đậm dấu ấn dân tộc. Tiểu biểu nhất là tính tự chủ và độc lập về mặt chủ quyền quốc gia trong suốt lịch sử dựng nước và giữ nước. Thời kì cổ trung đại, Việt Nam từng bước khẳng định vị thế, sức mạnh và tầm ảnh hưởng quan trọng trong khu vực. Tuy nhiên, Việt Nam lại có mối quan hệ khá lỏng lẻo với các quốc gia Đông Nam Á chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ. Đến khi Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời vào năm 1945, sự liên hệ giữa Việt Nam với các nước kết nối về mặt ngoại giao. Và khi trở thành thành viên chính thức của tổ chức khu vực ASEAN (1995) mối quan hệ đó mới đi vào cụ thể trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa-xã hội và an ninh quốc phòng.

Đại Việt và Champa từng có mối quan hệ trong lịch sử. Tiếc rằng, sự liên hệ này, được lịch sử Việt Nam miêu tả bằng những cuộc đụng độ về chính trị và quân sự hơn là sự giao lưu, trao đổi về văn hóa và kinh tế. Để rồi, cả hai đều quyết tâm giải quyết những bất hòa thông qua giải pháp tiến hành chiến tranh. Do đó, các bộ chính sử Việt Nam ghi chép về vương quốc Champa rất ít. Đặc biệt, là văn hóa, tín ngưỡng-tôn giáo và cách thức tổ chức xã hội. Ngược lại, thường ca ngợi, ghi nhận ơn đức các bậc minh vương của Việt Nam đã có công lao mở rộng lãnh thổ về phía Nam. Vì thế, lịch sử bang giao Đại Việt-Champa được giới khoa học lịch sử gọi bằng cụm từ Lịch sử Nam tiến của dân tộc Việt.

Sự kiện kinh đô Vijaya bị sụp đổ và rơi vào tay Đại Việt (1471) đã mang đến một hệ lụy tệ hại cho bước phát triển của Champa. Các con đường thông thương, trao đổi, buôn bán và bang giao với bên ngoài bị thu hẹp dần rồi mất hẳn sự liên hệ. Những cuộc phản kháng của người Chăm về sau cũng không đủ sức mạnh mang lại một chiến thắng để ngăn chặn làn sóng di dân ngày càng đông đảo của người Việt từ miền Bắc và miền Trung. Hơn 3 thế kỉ, không một công trình kiến trúc tôn giáo đền tháp Bàlamôn giáo nào được xây dựng. Điều này cho thấy, uy quyền và sức mạnh cũng như điều kiện kinh tế của người Chăm không có bước phát triển nào đáng ghi nhận. Mãi cho tới vương triều Pô Rômê, mối quan hệ giữa người Chăm với thế giới Islam  giáo thông qua Mã Lai được thắt chặt và ngày được củng cố là phương tiện để giao lưu với các quốc gia khác ở Đông Nam Á. Ngoài ra, Pô Rômê còn rất chú trọng tạo mối liên hệ với các tộc người ở Trường sơn Cao Nguyên để tiến hành các hoạt động trao đổi hàng hóa.

Tuy nhiên, sự bất ổn của nội bộ Việt Nam không kéo dài bao nhiêu, cuộc nội chiến Trịnh-Nguyễn, Tây Sơn-Nguyễn Ánh kết thúc bằng chiến thắng thuộc về nhà Nguyễn. Sau cuộc chiến, Nguyễn Ánh đã xưng vương và đặt niên hiệu là Gia Long (1802). Trị vì hơn 18 năm, Gia Long đã truyền ngôi vương lại cho Minh Mạng (1820). Từ đây, lịch sử kinh tế-xã hội người Chăm có những chuyển biến, xáo trộn lớn. Bởi vì, Minh Mạng là ông vua rất cương trực, vừa mới lên ngôi vương không bao lâu, ông đã tiến hành hàng loạt những cuộc cải cách, đặc biệt là những cải cách về mặt hành chính. Hệ quả của việc cải cách hành chính chia tách tỉnh, thành mới đã xóa bỏ nền tự chủ của người Chăm (1832). Từ là người chủ canh tác trên đất đai của tổ tiên để lại người Chăm trở thành thân phận làm thuê vì không chịu nỗi nhiều khoản thuế má vô lí. Họ phải bán ruộng canh tác tốt dễ tưới nước cho người Việt, cho con cái đi ở đợ trừ nợ, bỏ làng đi đến những vùng đất sinh sống khắt nghiệt nhằm trách xa sự kiểm soát của chính quyền.

 

2. Ngôi sao trên bầu trời Panduranga

Trong suốt thế kỉ XIX và nửa đầu thế kỉ XX, chủ nhân của nền văn minh Champa sống trong cảnh đêm trường  tăm tối không còn ai biết đến, dần dần người Chăm trở thành một tộc người thiểu số ở Việt Nam. Thời Pháp thuộc xuất hiện ông Dương Tấn Phát làm Quận trưởng quận An Phước. Với tư cách là người đứng đầu một quận có đông người Chăm sinh sống, ông Dương Tấn Phát đã phục dựng được Bộ luật tục (Tập quán pháp) cho người Chăm dựa trên văn hóa ứng xử truyền thống. Nhưng, nội dung của tập quán pháp chủ yếu phản ánh vấn đề hôn nhân và gia đình. Mặt khác, nó được xây dựng thành những điều khoản chặt chẽ giống như bộ luật hiện đại. Trên thực tế, bộ luật do Dương Tấn Phát soạn thảo chủ yếu dùng để cho chính quyền tham khảo chứ không có giá trị chế tài và hiệu lực trong cuộc sống. Ngày nay, khi nhắc đến quận trưởng người Chăm thì người ta thường nhắc đến tác giả của bộ tập quán pháp mà quên hết những ông quận trưởng khác. Việc đánh giá về sự nghiệp của các ông quận trưởng người Chăm chưa được sự chú ý và quan tâm của nhà nghiên cứu về Chăm. Những ông quân trưởng như Lưu Hồng Xuân (Quận trưởng Tê), Thiên Sanh Tây (thân sinh Thiên Sanh Cảnh) cho đến vị dân biểu cuối cùng của nền Đệ nhất Cộng hòa là ông Quảng Đại Minh chưa có nhiều vai trò nổi bật. Dù sao đi nữa, những công chức này họ được hưởng nền giáo dục Tây học và là tri thức Chăm đương thời. Ở họ có nhiều hiểu biết về phong tục, tập quán, văn hóa truyền thống của người Chăm. Nếu biết cách khai thác nguồn tư liệu từ gia đình của các công chức này, có lẽ sẽ có những khám phá thú vị về văn hóa-xã hội Chăm trong thế kỉ XX.

Cũng là sản phẩm của thời thuộc địa nhưng họ trưởng thành trong thời lửa đạn của cuộc chiến tranh Việt Nam. Quận trưởng Dương Tấn Sở xuất thân từ học sinh Trường Ecole des Cadres Chams, sau đó tham gia khóa huấn luyện sĩ quan võ bị Đà Lạt từng tham chiến nhiều chiến trường ác liệt, được phong hàm thiếu tá và nhậm chức Quận trưởng An Phước. Trong thời gian tại chức, ông đã tham gia tích cực trong các phong trào xã hội, ủng hộ việc thành lập một trường trung học cho người Chăm sau này nổi tiếng với tên gọi Trường Trung học Pô Klong. Cùng là bạn học và cùng chọn lựa con đường binh nghiệp như ông Sở, nhưng với Lương Vặng có một kết thúc sự nghiệp một cách đau đớn. Sau khi các vị trí phòng ngự chiến lược lần lượt bị phá vỡ ở Tây Nguyên, rồi Huế và Đà Nẵng. Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu quyết tâm chọn Ninh Thuận làm tuyến lá chắn thép để bảo vệ thành trì Sài Gòn. Do đó, ông Lương Vạng được điều từ Bình Thuận vào Ninh Thuận để ổn định tình hình vô cùng cấp bách này. Đến ngày 16-04-1975, tỉnh Ninh Thuận được giải phóng, ông bị bắt, sau đó mất trong trại giam.

Một trường hợp khác, cũng xuất thân từ Trường Ecole des Cadres Chams, nhưng có số phận không may khi mất vào tuổi đời và sự nghiệp đang giai đoạn chín mùi. Đó là ông Lưu Quý Tân. Sau khi tốt nghiệp Học viện Hành chánh Quốc gia Sài Gòn, ông công tác ở Viện Khảo cổ học, với chức vụ là chuyên viên về các vấn đề người Chăm. Quá trình công tác, ông Lưu Quý Tân và GS. Nghiêm Thẩm đã thực hiện những chuyến đi điền dã ở vùng Chăm Panduranga và địa bàn sinh sống của người Churu, Kaho, Raglai ở Lâm Đồng để khảo sát và thống kê những hiện vật của vương quốc Champa được các tộc người thiểu số cất giữ. Các hiện vật này được mệnh danh là kho báu Champa. Tiếc rằng, một số địa phương bảo quản kho bấu Champa bị Tin Lành hóa nên đã bỏ hoang hoặc làm mất mát rất nhiều hiện vật có giá trị về lịch sử và nghệ thuật luyện kim của người Chăm. Sinh thời ông Lưu Quý Tân từng đảm nhận vai trò thanh tra giáo dục vùng người Chăm ở tỉnh Ninh Thuận. Do vậy, khi Trường Trung học An Phước – tiền thân của Trường Trung học Pô Klong ra đời, ông đã đứng ra thành lập Hội cha mẹ học sinh đầu tiên và không ngừng đôn đốc vần đề dạy và học của nhà trường. Ngoài ra, ông Lưu Quý Tân còn là người tiên phong nghiên cứu về ngôn ngữ và văn hóa Chăm. Bên cạnh đó, ông còn là một cây viết văn nghệ trên tạp chí Phổ thông nổi tiếng với bài thơ Cổ thụ để nói lên nỗi hoài niệm, thể hiện điều trăn trở và tin tưởng của ông vào sự tươi sáng của dân tộc Chăm ở tương lai. Đầu năm 1970, trong một chuyến công tác ở tỉnh Bình Thuận, ông mất bởi tai nạn giao thông. Ông được tổ chức tang lễ cấp Nhà nước theo phong tục truyền thống ở quê nhà.

Thủa thiếu niên đã xa nhà để tìm con đường học vấn. Đó là Quảng Văn Đủ, khi học hết lớp 3 tại làng Chất Thường, để theo đuổi sự nghiệp đèn sách ông phải vượt một quãng đường khá xa để đến làng Hữu Đức học tập cho hoàn tất chương trình Tiểu học. Vào Trung học, ông phải vào thị xã Phan Rang để sinh sống và học tập. Đến năm 1966, ông tham gia công tác tình nguyện tại Trường Trung học An Phước. Tuy chỉ là học sinh trung học nhưng với năng lực tổ chức ông vừa học vừa hướng dẫn học sinh Trường Trung học An Phước trong vấn đề học tập, giữ gìn kỉ luật, nội quy quy chế của nhà trường. Ông được học sinh gọi bằng cái tên thân mật là Ai Năm. Ngày nay, học sinh Pô Klong vẫn còn nhớ về ông ngưỡng mộ về ông vì đã góp phần giáo dục họ nên người. Đến hết năm 1968, ông sang Cambodia và đổi tên thành Po Dharma. Sau đó, ông sang Pháp du học và tốt nghiệp tiến sĩ sử học. Sự nghiệp khoa học của ông gắn liền với các công trình nghiên cứu về Champa đồng thời ông là người đẩy mạnh quảng bá văn hóa Chăm và nghiên cứu về Champa học trên thế giới.

 

3. Canh tân giáo dục.

Tuổi trẻ là bé mục đồng, được người cậu là Lưu Quý Tân dẫn dắt con đường học vấn ông Thành Phú Bá đã tốt nghiệp Trường Quốc gia Sư phạm Sài Gòn về Ninh Thuận được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng Trường Tiểu học Hữu Đức. Vào năm 1965, trước nhu cầu phát triển giáo dục của địa phương, ông được bổ nhiệm làm Quản đốc (tương đương Hiệu trưởng) Trường Trung học An Phước– một trường trung học đầu tiên đặt tại Quận An Phước, nơi tập trung người Chăm đông nhất cả nước. Từ xuất phát điểm một trường không có giáo viên, không có cơ sở vật, ông đã thực hiện công việc quyết định đến sự sống còn của ngôi trường là  tiến hành tuyển sinh và khai giảng năm học đầu tiên vào ngày 1-10-1965 với 65 học sinh lớp 6 tại làng Bầu Trúc (thôn Vĩnh Thuận). Hết học kỳ I trôi qua nhà trường vẫn không có một chuyển biến tích cực nào. Do vậy, ông quyết định chuyển cơ sở giáo dục về tại làng Phú Nhuận. Tại đây, hoạt động giáo dục được tiến hành thuận lợi hơn. Xã hội Chăm đã nhận thức được muốn phát triển cần phải có lớp trẻ học vấn. Vì vậy, họ đã ra sức tham gia công tác tình nguyện, ủng hộ vật chất và tinh thần để nhà trường hoạt động được. Từ năm 1966-1968 là khoảng thời gian khó khăn nhất của Nhà trường, nhưng được sự giúp đỡ của chính quyền địa phương và người dân nhà trường ngày càng trưởng thành và vững bước tiến lên với phương châm giáo dục “ Sinh hoạt tự túc-Kỉ luật tự giác-Tháo vác tự cường”. Nhà trường tiếp tục mở thêm lớp 7, 8 và 9.

Đồng hành với ông Quốc đốc nhà trường có ông Đàng Năng Quạ được thuyên chuyển từ tỉnh Quảng Nam, ngoài việc lên lớp giảng dạy chính thức, ông còn đảm nhiệm vai trò tổng giám thị, chịu trách nhiệm quản lý toàn thể học sinh. Vì vậy, ông thường túc trực tại trường để theo dõi các hoạt động của học sinh. Ngoài ra, ông còn làm đạo diễn các chương trình văn nghệ của nhà trường để đi lưu diễn khắp các làng Chăm nhằm mục đích gây Quỹ học đường. Trong hoàn cảnh sinh hoạt khó khăn tình yêu thương của ông dành cho học sinh và tiếng nhạc của ông là niềm hứng khởi để học sinh cố gắng vươn lên trong học tập và rèn luyện đạo đức để trở thành công dân ưu tú trong xã hội. Sau này, khi Trường Trung học Pô Klong kết thúc sứ mệnh vào năm 1975, ông vẫn tiếp tục sự nghiệp nhà giáo tại quê nhà cho đến ngày hưu trí.

Đầu năm 1970, cơ sở giáo dục Trường Trung học An Phước bị trúng đạn pháo kích lạc vào. Rất may, không ai bị thương vong. Sự kiện này làm cho phụ huynh lo lắng và học sinh không dám ngủ trong Ký túc xá nữa. Để ổn định việc dạy và học, Nhà trường quyết định chuyển vào thành phố Phan Rang-Tháp Chàm. Một lần nữa, học sinh phải phát hoang sân trường, xây dựng phòng học và nơi sinh hoạt. Tại đây, nhà trường có bước phát triển mới, Từ Trường Trung học Đệ nhất (Trung học cơ sở) thành Trường Trung học Đệ nhị cấp (Trung học Phổ thông). Và ông Lưu Quang Sang được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng, nhận nhiệm sở ông tiếp tục công việc xây dựng cơ sở vật chất đưa nhà trường phát triển khang trang hơn làm cho “trường ra trường lớp ra lớp”. Do vậy, cần phải có tên gọi mới để đánh dấu bước phát triển. Thế là, Ban lãnh đạo nhà trường quyết định chọn nhân vật Pô Klong Girai làm tên gọi chính thức để trình lên tổng thống Nguyễn Văn Thiệu xin danh xưng này. Đến ngày 15-2-1971, Nhà trường nhận được công văn của Bộ giáo dục đồng ý đặt tên Trường Trung học Pô Klong. Giữ cương vị Hiệu trưởng hết niên học 1970-1971, ông Lưu Quang Sang xin thôi chức vụ ra ứng cử dân biểu và trở thành vị dân biểu người Chăm trong Hạ nghị viên của Việt Nam Cộng hòa.

Kế thừa thành quả xây dựng từ những vị tiền nhiệm, ông Nguyễn Văn Tỷ trở thành tân Hiệu trưởng Trường Trung học Pô Klong cho đến khi tỉnh Ninh Thuận được giải phóng 16-04-1975. Ông ra sức làm cho nhà trường “xanh-sạch-đẹp”, phát động phong trào trồng cây xanh trong khuôn viên nhà trường và nơi công cộng. Khó khăn lớn nhất mà ông phải đối mặt là hiện tượng kẻ xấu đặt mìn trong trường, trước áp lực này, ông đã yêu cầu ông Đại tá-Tỉnh trưởng Trần Văn Tự giải trình sự việc cho rõ ràng. Từ đó, hiện tượng đặt mìn phá hoại, khủng bố tinh thần nhà trường không còn tiếp diễn nữa. Phải chăng ảnh hưởng nền giáo dục Tây học từ nhỏ nên ông có một cuộc sống khép kín. Sau này, khi hưu trí ông mới thực hiện những chuyến đi thăm viếng bạn bè, học trò và bà con Chăm. Sau năm 1975, ông không bị tù đầy mà vẫn tiếp tục giữ cương vị Hiệu trưởng Trường Thanh niên Dân tộc Chiêm tỉnh Thuận Hải, sau đó là Trưởng ban Ban Biên soạn Sách Chữ Chăm cho đến khi về hưu. Để đúc kết kinh nghiệm trong nghề giáo dục và trăn trở các vấn đề xã hội Chăm, ông đang thực hiện các dự án viết sách, nghiên cứu và viết hồi ký tự truyện để thế hệ trẻ hiểu thêm về văn hóa-xã hội Chăm.

 

4. Khai sáng phong trào báo chí.

Sinh hoạt báo chí của người Chăm bắt đầu có mầm móng từ sân chơi báo tường của Trường Trung học Pô Klong với Đặc san Ước Vọng. Nhưng tờ báo đầu tiên do người Chăm sáng lập được sự cho phép của chính quyền và có sự kiểm duyệt nội dung là Nội san Panrang xuất bản số 1 vào tháng 9 năm 1972, do ông Thiên Sanh Cảnh làm chủ bút, ông Đàng Cải làm Thư kí, ông Nại Thành Viết trình bày nội dung. Chủ đề mà Nội san Panrang thường bàn luận là các vấn đề xã hội, giáo dục, văn học và nghệ thuật. Cấu trúc của tờ báo gồm 4 danh mục chính: Nhận định và biên khảo (Nghiên cứu), Sinh hoạt cộng đồng (Tin tức), Cổ thư Chàm (Sưu tầm) và Văn chương (thơ, truyện).

Tuy rằng tờ báo có qua sự kiểm duyệt nghiêm túc, nhưng những nhà sáng lập vẫn không chủ trương thương mại hóa nội san này. Họ làm vì tâm và tình với văn hóa dân tộc mà cống hiến, bởi vì, đa phần họ không xuất thân từ lĩnh vực chuyên môn về báo chí. Do đó, Nội san Panrang gặp không ít khó khăn, mọi vấn đề tài chính đều tự chủ. Bên cạnh đó, tờ báo dùng để biếu chứ không có bán. Quá trình hoạt động tờ Panrang không những nhận được bài viết của người Chăm còn có nhiều bài viết của tác giả người Việt. Trong số đầu tiên, chữ Chăm Akhar Thrah cũng đã xuất hiện trên mặt báo.

Tiếp nối tinh thần yêu thích văn nghệ, trước và sau 1975, rải rác một số cá nhân cũng tiến hành sưu tầm văn, thơ, bài viết cảm nghĩ về văn hóa Chăm rồi đóng thành tập để lưu niệm trong nhóm bạn bè. Mãi cho đến năm 2000, sinh hoạt báo chí người Chăm mới được khai bút trở lại qua Tuyển tập Tagalau do các cộng sự là Trà Vigia, Trầm Ngọc Lan, Chế Vỷ Tân thực hiện, nhà văn [tự do] Inrasara làm chủ biên và chịu trách nhiệm toàn bộ các khâu từ tập hợp bài vở, biên tập nội dung đến xin giấy phép và trả chi phí phát hành. Thời kì khủng hoảng kinh tế, Tagalau cũng bị ảnh hưởng tưởng rằng sẽ nghỉ luôn; thế nhưng may mắn thay, được sự ủng hộ tài chính từ mạnh thường quân và độc giả, Tagalau tiếp tục con đường mang tri thức và nguồn giải trí đến từng Palei Chăm.

 

5. Phong trào sinh viên từ tự phát đến hợp pháp.

Sinh viên là lực lượng tiến bộ trong xã hội có hiểu biết và được trang bị nghề nghiệp trước khi bước vào xã hội. Trước năm 1975, phong trào sinh viên Chăm đã xuất hiện khi học sinh Trường Trung học Pô Klong trưởng thành vào các thành phố lớn để học tập. Họ lập thành nhóm bạn bè để chia sẻ với nhau niềm vui và nỗi buồn những ngày tháng sống xa người thân xa quê hương yêu dấu. Hình thành nên nhóm sinh viên Đà Lạt, nhóm sinh viên Ban Mê Thuột và nhóm sinh viên Sài Gòn khi có dịp nghỉ họ thường đoàn kết lại tổ chức các chương trình văn nghệ giúp vui cho quê hương, trồng cây xanh, xây dựng công trình công cộng ở nông thôn.

Sau năm 1975, số lượng sinh viên Chăm tuy có gia tăng, nhưng chưa xuất hiện phong trào nào đáng kể có tầm ảnh hưởng rộng lớn. Nhu cầu sinh hoạt cộng đồng Chăm ở TPHCM là rất lớn. Trong những năm cuối thế kỉ  XX “Hội đồng hương Thuận Hải” do ông Cửu Chi Tơ phụ trách tập hợp đông đảo anh chị em hoạt động khá hiệu quả. Nhưng từ khi ông về hưu trở lại bản quán Phan Rí sinh sống, phong trào này gần như tắt ngúm. Mãi đến năm 1997, một nhóm sinh viên người Hamu Tanran do Trương Đăng Ái, Đàng Năng Hòa, Bình Minh Nhẹ v.v. phát động và kêu gọi bạn bè đồng hương về biểu diễn văn nghệ tại quê nhà để cổ vũ phong trào học tập cho thế hệ đàn em. Đêm văn nghệ đã thành công vang dội, sau đó, được các palei khác mời đi lưu diễn góp vui. Sự kiện này, ít nhiều thức tỉnh đến nhiều học sinh nhà quê cố gắng học tập để trở thành sinh viên để có cơ hội cống hiến cho cộng đồng. Nó đã tạo tiền tề cho phong trào văn nghệ địa phương phát triển về sau.

Đầu thế kỉ XXI, số lượng công chức, lao động và sinh viên đang sinh sống, học tập và làm việc tại thành phố Hồ Chí Minh ngày càng gia tăng. Trong những ngày cuối tuần, ngày lễ, họ thường tổ chức trận thi đấu đá banh giao hữu. Dần dần nổi trỗi lên nhóm thanh niên gốc người Hamu Tanran như Lưu Hoàng Phương, Trương Đăng Ái, Hán Dương Phú, Lưu Xuân Bảo, Bá Minh Trí, Bá Lan Hanh, Thuận Văn Hải, Lưu Quý Nhu .v.v. Họ tổ chức những cuộc họp để đề ra chương trình sinh hoạt cho sinh viên, giao lưu với bạn bè đồng tộc. Thế là, vòng tay bạn bè được mở rộng thêm các palei khác cùng tham dự, họ tự xưng hô với nhau là Đồng Hương Chăm. Từ năm 2004-2006 mọi hoạt động đều tự phát nhưng Đồng Hương Chăm đã tổ chức được các chuyến lưu diễn văn nghệ ở các Palei Chăm, hành hương về dự Lễ hội Kate, giao lưu văn nghệ, thể thao với các trường đại học và quảng bá văn hóa Chăm tại thành phố Hồ Chí Minh. Hoạt động của Đồng Hương Chăm bị lực lượng an ninh mời tra vấn hay gọi điện báo về gia đình hoặc gởi giấy báo về nhà trường.

Trước tình hình mới, những thủ lĩnh thanh niên phải tìm kiếm một tổ chức để bảo trợ các hoạt động của Đồng Hương Chăm được duy trì dài lâu. Được sự giới thiệu của tiến sĩ Thành Phần (Giám đốc Trung tâm Bảo trợ Sinh viên Dân tộc Ít người), Đồng Hương Chăm đồng ý gia nhập vào Hội Dân tộc học Tp. Hồ Chí Minh để được hoạt động hợp pháp mà không lo phải gặp những trở ngại nào liên quan đến vấn đề hành chính-chính trị Nhà nước. Ngày 10 tháng 04 năm 2007, Hội Dân tộc học quyết định thành lập Chi Hội Chăm và công nhận là đơn vị chính thức của Hội, đồng thời công nhận các chức danh cho anh Lưu Quang Tuấn Huy (Chị Hội trưởng), Bá Minh Trí (Chị Hội phó), Thành Chế Phương (Chi Hội phó), Phú Tuệ Năng (Ủy viên), Quảng Đại Tuyên (Ủy viên), Đổng Thị Mỹ Thẳm (Ủy viên), Lộ Minh Hoàng Trân (Ủy viên).

Ngày nay, hoạt động của sinh viên đã chính danh rõ ràng. Tuy nhiên, theo thói quen sinh viên vẫn giữ xưng hô với nhau là Đồng Hương Chăm hay Nhom Urang Chăm. Phong trào của sinh viên lan rộng rất nhanh thu hút sự chú ý của các cấp chính quyền, phụ huynh ở quê nhà và Chăm kiều ở nước ngoài về tham dự. Chi Hội Chăm đã vinh dự đón tiếp nhiều doanh nhân, cán bộ cao cấp và tri thức lão thành về sinh hoạt chung. Hàng năm, các chương trình văn nghệ mừng Kate & Ramadan được tổ chức trang trọng ở Hội trường Trường Đại học ở thành phố Hồ Chí Minh. Ngoài ra, Chi Hội Chăm còn đẩy mạnh các hoạt động sinh hoạt Vòng tay bạn bè ở miền quê, tổ chức dạy tiếng Chăm và nhạc cụ truyền thống cho đối tượng là sinh viên.

 

6. Nhìn về tương lai.

Từ Trường Ecole des Cadres Chams đã sản sinh ra thế hệ tri thức Chăm ảnh hưởng văn minh phương Tây đến Trường Trung học Pô Klong cung ứng cho xã hội Việt Nam nguồn nhân lực chất xám và xã hội Chăm những vị bác sĩ, kĩ sư, nhà giáo, nhà văn, nhà thơ và nhà khoa học giàu tinh thần dân tộc và nghị lực để vươn lên trong cuộc sống. Họ vừa hoàn thành trách nhiệm của một công chức với cơ quan, công dân đối với Nhà nước vừa đóng góp chung tay vào việc nâng cao dân trí, phát triển cộng đồng của mình lên cùng cả nước. Ở mỗi thời kì lịch sử có một sứ mệnh riêng, nưgar Chăm đã sản sinh ra những con người ưu tú để giải quyết các vấn đề lịch sử đặt ra. Tuy nhiên, hiện tại và tương lai có vô vàng khó khăn, thách thức khi cấu trúc văn hóa palei Chăm đang bị phá vỡ, quan niệm sống và lối tư duy thay đổi. Người Chăm cùng văn hóa truyền thống sẽ đi về đâu trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra hàng ngày, hàng giờ?

Mọi đứa trẻ Chăm đều được giáo dục như bao đứa trẻ Việt Nam khác, chỉ lúc ở nhà mới nói tiếng mẹ đẻ. Vấn đề đưa giáo dục song ngữ vào nhà trường ở nơi có đông tộc người thiểu số theo học vẫn còn là mơ ước chưa trở thành hiện thực. Văn hóa Chăm có đủ sức mạnh cạnh tranh để phổ biến rộng rãi trên toàn cầu khi đời sống nông thôn Chăm có một khoảng cách khá xa với đô thị. Hơn một thập kỉ của thế kỉ XXI đã trôi qua người Chăm chỉ có khoảng 30 thạc sĩ và 7 tiến sĩ. Du học sinh người Chăm sau đại học ở nước ngoài chỉ vọn vẹn chưa đầy 10 người. Liệu ai sẽ đưa xã hội tiến triển đi lên? Lối sống thực dụng đang manh nha trong một bộ phận người sống ở đô thị. Từ đó, câu hỏi cấp thiết đặt ra là: Tinh thần Chăm truyền thống kia có còn sáng rực rỡ? Và rồi một mai, khi những hạt lúa ấy chết đi, nó có để lại hoa thơm và trái ngọt? Hay tất cả sẽ mang theo cùng với nó?