(Tham luận tại Hội nghị Những người viết văn trẻ TP.HCM lần 3/2011)

Nhắc đến Chăm, người ta thường nhớ ngay đến những ngọn tháp Chàm mọc lên đỏ rực, huyền thánh trên những quả đồi tươi xanh, lộng gió xuyên suốt miền Trung và Tây Nguyên hàng bao thế kỷ nay.

Nhắc đến Chăm, người ta cũng nhớ ngay đến những công trình nghiên cứu về lịch sử, kiến trúc, điêu khắc, những công trình về văn hoá Chăm, lễ hội dân gian, âm nhạc truyền thống,… của các nhà nghiên cứu tên tuổi trong và ngoài lãnh thổ Việt Nam.

Nhắc đến Chăm, người ta cũng nhớ ngay đến một dân tộc đã trải qua một thời kỳ lịch sử đầy biến động, lúc rực rỡ hưng thịnh, khi suy vi cực kỳ. Nay dân tộc đó đang sinh sống hoà bình, mến khách trên dải đất hình chữ S hùng vĩ, thơ mộng cùng cộng đồng 54 dân tộc anh em.

Và nhắc đến Chăm, những thế hệ người yêu thơ Việt, hẳn cũng còn nhớ đến tập thơ Điêu tàn của thi sĩ Chế Lan Viên, vào những thập niên đầu thế kỷ XX, thiên niên kỷ trước.

Và phải chăng chỉ có vậy? Phải chăng một dân tộc với nền văn minh chữ viết xuất hiện sớm vào loại tốp đầu khu vực Đông Nam Á, mà nền văn chương chẳng giới nào thèm đếm xỉa đến? Phải chăng lời tuyên bố của Paul Mus, nhà dân tộc học nổi tiếng thế giới người Pháp, giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX là sự thật? Ông ấy tuyên bố rằng: “Văn học Chăm chỉ có thể tóm gọn trong 20 trang giấy”, mà thôi.

Phải chăng Chăm là một dân tộc lại tiếp tục nghèo nàn về suy tư văn học đến vậy? Với vỏ bọc ngôn ngữ mới là tiếng Việt, tâm hồn Chăm bỗng bị mắc kẹt, tự ti bởi rào cản ấy trong sinh hoạt đời thường, tư duy và sáng tạo nghệ thuật như nhiều người khác tộc nào đó từng nói từng nghĩ ư?

Dân tộc Chăm đã mất mát nhiều, điều đó ai cũng biết. Những học giả, nhà nghiên cứu tùy lĩnh vực chuyên môn của mình, đã công bố nhiều công trình liên quan đến dân tộc ấy. Họ trở nên có danh tiếng lớn. Công sức họ bỏ ra, thành quả họ được nhận lại tương xứng. Nhưng thử hỏi, ai dám dũng cảm đến khờ khạo bỏ cả đời mình đi nghiên cứu một dân tộc, mà biết trước dân tộc đó chẳng có hấp lực gì, sự xúc động nào đáng kể.

Và Chăm là một dân tộc hội tụ đầy đủ những điều đáng kể. Di sản hôm qua, đời sống cộng đồng xen cư, cộng cư hôm nay, đều là những đối tượng đáng để thể hiện. Không chỉ trong những công trình khoa học chuyên nghành, có lúc khô khan, đơn điệu, mà loại hình thơ ca, cô đọng, dễ nhớ dễ thuộc cũng phải can dự vào. Không phải can dự cho có, mà can dự như những bông hoa đẹp, ai ngắm cũng trầm trồ, trong vườn hoa đa sắc đa thanh ấy.

 

Những cái tên như Trầm Ngọc Lan, Inrasara, Trà Vigia,… thế hệ đàn anh đã “dấn thân”, khai lộ con đường đi riêng. Và thế hệ kế tục như Jalau Anưk, Đồng Chuông Tử, Tuệ Nguyên, Chế Mỹ Lan, Bá Minh Trí, Thông Minh Diễm,… đã lần lượt xuất hiện. Mặc dù xuất hiện với tâm thế khác, không phải ngôn ngữ mẹ đẻ nhưng họ “mặn mòi” tâm hồn Chăm, thấm đẫm tinh thần minh triết Chăm.

Lời tuyên bố của Paul Mus ngày xưa, theo thời gian đã mất hoàn toàn giá trị. Công trình Văn học chăm, khái luận – văn tuyển của Inrasara ra đời năm 1994 đã vô tình hay cố ý xô ngã thảm hại lời tuyên bố có phần vội vã ấy.

Và với những tập thơ đã ấn hành vài năm trở lại đây của các tác giả trẻ Chăm, cũng đã phần nào chấm dứt tình trạng thương vay khóc mướn.

Từng ngóc ngách của đời sống, nơi họ đến, đi, trở về, được họ quến lại cảm xúc mình. Đặc sệt nồng độ, tươi rói hình ảnh, ngôn ngữ.

Ở nơi xó xỉnh nào đó, họ ở lại, dịu dàng tiếp biến ngữ cảnh hay cô đơn miệt mài định phận. Chẳng hề hấn gì, họ vẫn say sưa thắp sáng ngọn lửa thơ ca, ôm mang nó phiền muộn nhiệt tình trên mọi nẻo lãng du.

Chẳng hạn, khi đang trên đường từ Hà Nội thấm tràn cơn lạnh xuôi về phương Nam nắng gió rát rạt, nghe tin nước Nhật bị động đất sóng thần tàn phá, Đồng Chuông Tử đã bật “chốt cửa” lòng mặc những câu thơ trào ra cuồn cuộn, nghẹn ngào bên dòng Thu Bồn ở Hội An.

Có những lúc con rũ rượi một mình phía sau câu thơ vừa ngã rạp

ngôn ngữ nhỏ bé, hữu hạn, lạc lõng trợ duyên thâm trầm

tụ trên cánh đồng nắng như hạt muối buồn

 

Có những lúc con phụt khóc một mình phía trước màn hình

tin tức ngắn củn

xót tinh thể bụi

 

Mặt trời chợt lặn trên đất nước hằng mọc ánh sáng

Japan,11.3, cháy bùng ngọn sóng vỡ vạc bí bầu

trỗi thức lở lói

 

Japan, 11.3 thế giới nhận diện âm thanh gãy

đổ lênh láng mặt đất

 

Trang kế sẽ là thành phố trùm chăn ngủ

và gặt hái tâm hồn nhân loại ăn năn

 

Thượng Đế, cha vừa dựng lên xơ xác nỗi đục.

Yêu thương, quãng đại có là hư cấu?

 

Bài thơ này nằm trong tập thơ Giữa một thế giới vắng Thượng đế, tập thơ thứ ba sắp ra mắt của Đồng Chuông Tử.

Hay như Tuệ Nguyên phiêu lãng bốn mùa, thoắt Bắc thoắt Nam, thoắt miền Trung bão lũ thoắt Tây Nguyên xanh tươi, khí hậu mát mẻ. Anh có lần tâm sự là “đi để sống và tìm cảm giác sống”, còn trẻ không có nghĩa là vốn ít , thiếu năng lượng để nạp cho suy tư của mình. Trong bài thơ Như một nghịch lý”, Tuệ Nguyên viết rằng:

“Khi họ thấy tôi ngước mắt nhìn họ ngờ nghệch – họ đưa ánh mắt về phía tôi, như trấn an ngầm: Đối diện với sự thật như thế sẽ làm cho anh chẳng dễ chịu đâu!”

Với tập thơ mới nhất sắp xuất bản có tên gọi Mi và ngôn lời, nhà văn Nguyễn Đình Chính viết tựa rằng: “Thơ Tuệ Nguyên là những gam màu của lửa. Ai chưa hiểu, sẽ rất khó mà đồng cảm ngay được”.

 

Còn với Chế Mỹ Lan, nhà thơ nữ sinh năm 1975, hiện định cư ở Hoa Kỳ, trong tập thơ Em và màu mây qua tháp do Nhà xuất bản Văn Học ấn hành năm 2008, thì thơ là những hoài niệm về xứ sở xa xôi, nhớ thương quá khứ dịu vợi, nhớ cả những màu mây ngũ sắc bất giác trôi qua đỉnh tháp quê mình. Chế Mỹ Lan tâm sự:

Màu mây trắng hay màu của nỗi nhớ

Tháp miệt mài đánh bạn với thời gian

Rừng không còn hoang, người vẫn biệt mù

Tháp đứng mãi cho đến ngày tận thế!

 

Một tác giả khác cùng sinh năm 1975 với Chế Mỹ Lan, là Jalau Anưk, anh là con trai đầu của thi sĩ quá cố Jalau, được độc giả biết đến với bài thơ Hạt sương của tôi, tham dự ở nhiều tuyển tập thơ cả nước. Bút danh Jalau Anưk là phiên âm La tinh từ tiếng Chăm, tiếng Việt có nghĩa là “Con của Jalau”. Anh là giáo viên tiếng Anh ở TP. HCM, thành viên biên tập đặc san Tagalau, tuyển tập sáng tác- sưu tầm- nghiên cứu Chăm do Inrasara sáng lập và chủ biên. Thơ Jalau Anưk, theo Inrasara nhận xét là “ngồn ngộn hiện thực, có không khí hậu hiện đại, nhưng vẫn nồng đậm bản sắc Chăm”. Trong bài thơ Dưới vòm trời là những mái nhà, anh thúc giục mời gọi những thân phận lam lũ, quanh quẩn làng quê:

…Đi đi em!

phía bên kia nông hoèn hoẽn sông quê là ùn ùn sóng bể

sau hoang hoải đêm dài là rực phố đông vui

phố cũng thích Xaranai

phố cũng say đắm lòng tháp cổ

phố cũng rộn ràng với Ginơng

phố cũng trải lòng với điệu múa Apsara

phố cũng hiểu Ariya

phố cũng sụt sùi nghe dalikal bà kể…

 

Với Bá Minh Trí, tác giả sinh năm 1979 tại Ninh Thuận từng đoạt giải thưởng thơ Bút Mới lần thứ 5 năm 2005, do báo Tuổi Trẻ tổ chức. Hiện anh là giám đốc Công Ty TNHH Bình Minh, chuyên doanh về các mặt hàng nông sản tại Phan Rang. Anh tâm sự: “Làm doanh nhân là trách nhiệm với gia đình, vợ con, còn làm thơ là trách nhiệm của mình với cộng đồng”. Trong bài thơ Triết lý lá vàng, anh chiêm nghiệm cuộc đời, sau những tháng ngày xanh tươi, căng trào nhựa sống, bên cạnh đó không nguôi day dứt một hiện trạng “vàng vọt” tâm thức Chăm:

Cái cười ngoảnh lại và rớt quanh làng

Người đi

Câu hát dở dang, điệu bwei hrung* lỡ nhịp

Xalam xalam…

Từ bạt ngàn đồi núi

Từ hanh hao gió nổi

Bàn chân trần vất vả tuổi thơ

Trôi dạt

Núi có trơ và sông có bạt

Em quên bẵng và plei lạ lẫm

Vẫn mong một ngày về

Tạ ơn

Cái cười ngoảnh lại và rớt quanh làng

Không lời tụng ca rình rangcủa thầy paxeh

buồn vui bớ láng giềng

sao người còn múa hát

mai trở về

chắc vàng như lá cây

rơi

khi đã nhiệt tình xanh lặng lẽ.

 

Riêng Thông Minh Diễm, bút danh khác Diễm Sơn, tác giả sinh năm 1978 tại Bình Thuận. Học hết cấp ba, gia đình khó khăn, không có điều kiện học lên, anh thường trú quê nhà, tự học tiếng Chăm, mày mò nghiên cứu văn hóa mẹ đẻ, báo chí đăng rải rác ở tạp chí Dân tộc, Dân tộc và phát triển… Thơ anh chủ yếu xuất hiện ở đặc san Tagalau. Thơ anh không nhiều, nhưng bài nào cũng đặc sắc, tinh tế. Trong bài thơ Người xóm cũ, thể hiện quan sát đầy trách nhiệm và “lia” chiếc máy tâm hồn thi sĩ vào từng nhân vật, từng hiện tượng:

Người đàn bà đi ngược triền dốc

tay bưng li-i bám đầy bụi

bình thản người đàn bà cúi nhặt

phần thừa lại phân trâu sót khô

lấm lem đếm tuổi theo thời vụ

vừa lội qua một nhánh sông có bãi đá

lau lách mỗi ngày đời…

Xưa kia nơi đây có một con suối

urangcòn nghe ia ru

đó là tiếng thì thào của dòng nước…!

 

Người đàn bà khải ngộ

giữa bãi trắng lầm bầm lang kar

gỡ chiếc khăn mư-thâm

che dung nhan

che tì vết

ngồi nhớ

hồi dara…

Nhưng cánh cửa đền Ppo Dhat lúc nào cũng đóng

lỗi hẹn một mùaCabbur

cũng chưa thấy một nhà trùng tu nào ghé tới thăm

người đàn bà có một con đường quanh queo

bàn chân vu vơ hoài mơ thiên sứ

chị gái Apsara bay đi tự lúc nào?!

Nhìn thấy người đàn bà Xóm Cũ

đứng buồn.

 

Những gương mặt thơ trẻ Chăm vừa phác họa ở trên, chỉ là những dòng định danh lược thuật ngắn củn, chắc chắn còn thiếu sót. Dân tộc Chăm là dân tộc yêu văn chương. Tâm hồn Chăm là tâm hồn đầy tràn nghệ sĩ tính. Một vài cái tên được nêu lên, chắc chắn không thấm tháp vào đâu, so với nền văn chương nghệ thuật đã một thời rực rỡ. Nhưng họ, những cái tên vừa điểm danh ấy, cũng kịp tạo nên một diện mạo thơ, một dòng chảy lạ đậm đà bản sắc. Ô hay, với người làm công việc sáng tạo nói chung, đấy cũng là một sự tìm kiếm có khi vời vợi, nhọc nhoài.

Không những thế, với một tâm thế mới, cảm và nghĩ mới, họ đã thực sự kéo dài nền văn chương Chăm ra. Đồng thời hãnh tiến đóng góp vào nền văn chương Việt Nam, những câu thơ, những bài thơ, những tác phẩm thơ không trộn lẫn với ai.

Cuối cùng họ vẫn cứ là họ, những tâm hồn Chăm lung linh thơ ca và tháo vát với những “ngữ cảnh” trần gian này.