* Kiếm Carit, Photo Vũ Kim Lộc.

Người Chăm có thông minh không?
Câu hỏi đặt ra không phải để trả lời có hay không, mà đây là câu hỏi mở chờ đợi những luận giải… thông minh từ nhiều hướng.
Để đi vào thảo luận Thế nào là thông minh?, mời bạn đọc qua đoạn văn:

“Triết học Ấn Độ minh định rõ bốn cứu cánh hay mục đích đời người. Cứu cánh đầu tiên: Artha nghĩa là đại diện cho, thay thế cho, vì, nhằm vào, “là những sở hữu vật chất… để chu toàn những nghĩa vụ cuộc sống”. Bạn bị ném vào đời, hoàn toàn không do chọn lựa của bạn. Không ai hỏi ý kiến bạn trước: Nơi chốn và ngày tháng năm sinh. Bất ngờ có đó, không thể chối bỏ, bạn học cách chấp nhận nó. Bạn cần bảo toàn sự có mặt ấy, bằng thấu hiểu đối tượng bạn theo đuổi, phương tiên đạt đến nó nhằm thỏa mãn nhu cầu căn bản của cuộc sống bạn. Không thể khác. Kinh tế, chính trị, tòa án, công sở nằm ở khu vực này.
Ở một bình diện khác, Kāma hay dục, lòng ham muốn, “là sự khoái lạc và tình yêu thương”, là cứu cánh thứ hai. Bạn học cách thỏa mãn lòng ham muốn [dục tính] của bạn và người bạn tình. Bạn hãy biến chúng thành nghệ thuật, nghệ thuật yêu đương. Cao hơn, bạn nâng nó lên thành kinh – kinh dục lạc.
Nhưng nếu chỉ có thế, khốn khổ cho loài người biết bao: Bạn chỉ là thú vật đơn thuần không hơn! Sống là sống trong tương giao, với cộng đồng. Để tránh cho cộng đồng khỏi đổ vỡ, suy đồi, cứu cánh thứ ba: Dharma, nghĩa là pháp có mặt. Đạo sĩ Bà-la-môn khép mình vào khuôn khổ, tận tụy phụng sự công cuộc đó. Công cuộc gồm thâu mọi “bổn phận tôn giáo và đạo đức” với vô số khế ước xã hội và nghi thức cần tuân thủ.
Như thế vẫn là chưa đủ, cả “tam chúng” trivarga đó. Chúng chỉ là những “theo đuổi thế gian” với bao triền phược, bổn phận với nghĩa vụ, trách nhiệm và gánh nặng. Ở chặng cuối, đạo sĩ Bà-la-môn nỗ lực tự giải thoát để vươn đến cứu cánh tối hậu. Người Ấn sử dụng các hạn từ Mokça, apavarga, nirvrtti, và nivrtti để chỉ mục đích này. Chính tại đây, triết học Ấn Độ ghi nhận những thành tựu oanh liệt nhất trong lịch sử tri thức nhân loại.
Mokça, là “buông, thả, trả tự do, phóng thích; ra đi, từ bỏ, rời khỏi; hay apavarga, là “ngăn chặn, tiêu diệt, xua duổi; dứt bỏ, nhổ bật, bứt rời; hoặc nirvrtti, là “sự biến mất, sự hủy diệt, sự nghỉ ngơi, sự thanh tịnh, sự hoàn tất, sự hoàn thành, sự giải phóng khỏi sự tồn tại của trần gian; và nivrtti là “sự ngừng lại, sự chấm dứt, sự biến mất; sự từ bỏ, sự chừa bỏ, sự thoái vị; sự đình chỉ những hành vi hay cảm xúc thế tục; sự tĩnh lặng, sự cách biệt với thế gian; sự nghỉ ngơi, niềm hạnh phúc”.
Ở tận cùng của hành trình, khi đã tuyệt dứt mọi ảo tưởng, đạo sĩ Bà-la-môn là một thiện tri thức Kalyāṇamitra, hơn thế nữa – một người biết Paramārtha-vid”.
(Trích tiểu thuyết tự thuật: Hàng mã kí ức, đã in, phát hành đầu tháng 4-2011)

Đây là lối phân đoạn hành trình đời người theo triết học Bà-la-môn, tư tưởng ảnh hưởng sâu đậm đến truyền thống văn hóa Chăm và tinh thần Chăm.
Đầu tiên, tạm bàn về “cứu cánh tam chúng”, nghĩa là sinh phận con người với mục đích thế gian phải hoàn thành: TỒN TẠI.
Bạn sinh ra đời ở đó (làng Chăm), được/ bị đóng dấu là Chăm. Bạn không có quyền chọn lựa. Làm thế nào bạn có thể tồn tại trong môi trường xã hội đó? Hay khi dù bạn rơi vào hoàn cảnh éo le hoặc cam go tới đâu, bị đẩy vào môi trường thiên nhiên và xã hội chống lại thân xác bạn thế nào… vượt qua để sống còn và tồn tại, là bạn đã thông minh.
Sống trong rất nhiều môi trường tự nhiên và văn hóa khác nhau, bị phân biệt đối xử, bị đàn áp và khủng bố, dân Do Thái vẫn sống sót và tồn tại – họ thông minh.

Thử xét 2 điển hình phổ phiến ở xã hội Chăm.
Mới hơn nửa thế kỉ trước, chuyện một bà “ba Tàu” thất học đơn độc lạc bước vào làng Chăm chỉ với cây đòn gánh với hai cái thúng; bị chọc quê, bị rầy la hay phá phách đủ thứ, bà cứ vâng vâng dạ dạ; để rồi 5-6 năm sau thôi, bà đã là người giàu nhất làng Chăm đó; đến nỗi hầu hết bà mẹ Chăm chạy bữa phải qua lụy bà – là hiện tượng rất phổ biến.
– Bà đã sống sót được, và tồn tại rất oách nữa, bà già Tàu đó thông minh.
Sinh viên Chăm tốt nghiệp kĩ sư hạng khá. Ra trường có việc làm ngay. Anh được phân công tréo chuyên môn, làm ba tháng anh bỏ. Công ty khác tuyển, ở đó người điều hành anh chỉ mới qua Trung cấp; tự ái – anh bỏ sau chưa đầy tháng. 4-5 công sở và công ty như thế, cuối cùng nửa đời hư, anh vẫn là kĩ sư tập sự, lương vẫn là đồng lương ban đầu.
Tại sao anh không luyện tinh thần chịu đựng, chịu đựng tập sự để trì trì tấn tới, từ nhân viên quèn đến phó Phòng, lên trưởng Phòng rồi phó Giám đốc và cuối cùng là Giám đốc – biết đâu…
– Thái độ anh hùng như vậy, chàng trai Chăm có học hành đàng hoàng ấy có thông minh không? Có thông minh bằng bà già Tàu thất học trên không?
Đừng vội trả lời. Hãy để câu hỏi đó mở ra với bạn thôi.

Qua phân tích, có thể phân cấp sự tồn tại qua mấy bậc sau:
1. Tồn tại để sống qua, để thân xác ta có mặt trên trần gian.
– Tồn tại, nhưng phải “sở hữu vật chất để chu toàn những nghĩa vụ cuộc sống”: bạn phải biết luyện thân thể bạn sao cho nó “đủ khả năng vượt qua biển đời”, bên cạnh biết học làm ra tiền để tự nuôi thân bạn.
– Tồn tại bản thân chưa đủ, bạn còn trách nhiệm tạo ra các tồn tại khác để kéo dài nòi giống: bạn phải lấy vợ, sinh con đẻ cái, và làm việc để chu toàn bổn phận chủ hộ của bạn.
– Tồn tại để phụng sự cộng đồng, gồm thâu mọi “bổn phận tôn giáo và đạo đức”.

Ở bậc tồn tại cuối cùng này, ta xác minh được ý nghĩa của
2. Tồn tại có bản sắc
Tại sao? Bởi nếu bạn sinh con đẻ cháu đầy đàn, nếu bạn giàu có, giỏi giang mà bạn không xác định mình là Chăm – thì vô nghĩa. Có thể ở một hoàn cảnh nào đó, bạn thể hiện sự lanh trí bằng cách chối gốc gác mình để “sống sót”, thì không sao. Bạn còn được gọi là thông minh nữa. Nhưng khi bạn đã qua cơn “sống sót” mà bạn đánh mất cả bản sắc mình – bạn đã đủ thông minh chưa?
Bạn tự nhận là công dân thế giới ư? – Được, nhưng chuyện này ta sẽ còn bàn tiếp…

Qua trận bão táp lịch sử, không ít Chăm đã sống sót, đã tồn tại. Nhưng tồn tại như thế nào? Hỏi có bao nhiêu Chăm đủ giàu có để có phương tiện làm cuộc trở về nguồn cội? Có bao nhiêu Chăm còn nhớ nguồn cội để trở về? Và có bao nhiêu Chăm nhận ra rõ ràng nguồn cội đích thực của mình?
Người Chăm có thông minh không?
Câu trả lời vẫn còn bỏ ngõ…