Nguyên Vinh thực hiện
Báo Sài Gòn tiếp thị</em 19-3-2010.
Dư âm Giải thưởng Văn hóa Phan Châu Trinh 01.

* Bà Chủ tịch Nguyễn Thị Bình và Inrasara.

*
Chúc mừng ông với giải thưởng quan trọng này. Ông nghĩ gì khi giải thưởng năm nay được trao cho một nhà nghiên cứu dân tộc thiểu số, vì những công trình nghiên cứu văn học thiểu số? Một giải thưởng với “phân khúc” hẹp?
Inrasara: Giải thưởng nghiên cứu dành cho công trình của tôi về cả hai lĩnh vực, ngôn ngữ và văn học, nhấn vào văn học hơn, có lẽ.
Tôi đến từ miền đất quen mà lạ: miền đất Panduranga. Ở đó đang tồn tại một nền văn hóa – văn minh khá khác lạ: văn hóa Champa chịu ảnh hưởng chủ yếu từ Ấn Độ. Khác với văn hóa Đại Việt mà suốt chiều dài lịch sử tiếp nhận văn hóa Trung Hoa. Người Chăm đóng góp đáng kể phần mình vào nền văn hóa Việt Nam, chắc chắn thế. Chính các khác lạ làm nên sự phong phú đa dạng của một nền văn hóa. Đây là phần thưởng dành cho sự đóng góp khác lạ ấy. Mong sao các dân tộc như Tày, Thái… ở phía bắc hay các dân tộc tộc như Êđê, Giarai… ở Tây Nguyên có nhà nghiên cứu của dân tộc mình, để có thể trình bày đến các dân tộc Việt Nam và thế giới bên ngoài nền văn học và ngôn ngữ dân tộc mình. Nếu được thế, thì hay biết bao.

Nói như thế có thể hiểu là Việt Nam đang “khủng hoảng thiếu” những nhà nghiên cứu các vấn đề văn hóa dân tộc thiểu số đúng nghĩa. Theo ông do đâu? Sự dấn thân hay thiếu những sách lược từ phía cơ chế, sự cởi mở của môi trường học thuật?
Inrasara: Tôi không tin lắm vào cơ chế. Có cơ chế nào chịu chi tiền cho tôi lang thang khắp làng Chăm để lượm nhặt từng dòng ca dao, từng trang thơ cổ. Có cơ chế nào tổ chức cho hai bà nhà quê cãi vã để bật ra các thành ngữ, tục ngữ đâu! Hoài Thanh viết Thi nhân Việt Nam bất hủ, có cần đến cơ chế? Lực lượng nghiên cứu hôm nay đang khủng hoảng thiếu, đúng. Thiếu những nhà nghiên cứu là người dân tộc thiểu số. Đã có không ít phó tiến sĩ, tiến sĩ ra lò đào tạo, nhưng đâu là công trình của các vị khoa bảng này?
Hội thảo VHNT các DTTS khu vực Nam Trung bộ và Tây Nguyên ngày 14-3 tại Đà Lạt vừa qua, H’Linh Niê cho biết có nhiều tín hiệu đáng mừng. Tín hiệu thôi, chứ chưa là sự thể. Đất nước thống nhất đã non nửa thế kỉ, hỏi cả vùng Tây Nguyên, đâu là nhà nghiên cứu người Êđê, Giarai, Bana,… vừa làm chủ ngôn ngữ dân tộc cả tiếng Việt, vừa làm chủ các phương pháp khoa học để có thể làm nghiên cứu? Ngoài lề hội nghị, tôi hỏi Y Phôn, Krajan Dick tại sao mãi hôm nay các bạn chưa có trong tay cuốn Âm nhạc Tây Nguyên, để người ngoài có thể nắm được toàn cảnh và khoa học nền âm nhạc vĩ đại của dân tộc các bạn?
Vấn đề không phải là cơ chế hay tiền bạc mà là tình yêu và niềm say mê. Mục tiêu của niềm say mê đó không phải để giành lấy vinh quang hay phần thưởng nào bất kì, mà là ngọn lửa tình yêu luôn cháy.

Nghiên cứu, sưu tầm, dịch thuật văn học cổ điển Chăm, trước ông đã có hai tên tuổi khơi nguồn khá quan trọng như G. Moussay, Thiên Sanh Cảnh. Ông nghĩ gì về họ, từ cái nhìn và công việc của một nhà nghiên cứu thuộc thế hệ sau?
Inrasara: Đây là hai nhân vật khơi nguồn quan trọng nhất. Nhấn vào chữ “nhất”, í tôi muốn nói đến nhiều nhà nghiên cứu trước đó, ít nhiều đã có bài viết, công trình liên quan đến văn chương và ngôn ngữ Chăm, như: Aymonier, Cabaton, Maspéro, Landes, Paul Mus,… G. Moussay (cùng các cộng sự Chăm) và Thiên Sanh Cảnh với tôi vừa là bậc tiền bối với các thành tựu đáng kể cho tôi tiếp bước, vừa là người gợi í và gợi hứng cho các công trình cho tôi. Tiếc là, khi có cơ hội công bố công trình của mình, hoặc họ đã bước vào tuổi thất thập (Thiên Sanh Cảnh) hoặc điều kiện lịch sử không cho phép họ môi trường tiếp tục nữa (Moussay), nên công việc đã dang dở.

Vâng, cũng may họ vẫn còn người tiếp nối. Cho đến nay, giá trị trong sự nghiệp nghiên cứu của ông, đáng kể nhất vẫn là bộ Văn học Chăm, Khái luận – văn tuyển (1995). Tác phẩm này từng được TT Nghiên cứu lịch sử và văn minh Đông Dương, ĐH Sorbonne tặng thưởng. Nhưng tủ sách mà ông thực hiện sau năm 2000 như Tủ sách Văn học Chăm cũng trên cơ sở “nâng cấp” từ công trình cũ. Một sự loay hoay, chưa đủ hài lòng và tự tin với những gì đã làm? Hay “mảnh đất” ấy còn quá bao la nhưng lại vắng bóng những nhà nghiên cứu “lực điền” trẻ, chuyên nghiệp?
Inrasara: Ở “Phần dẫn nhập” và “Lời kết” của bộ sách, tôi viết rất rõ:

“Viết cuốn Văn học Chăm, Khái luận – văn tuyển, chúng tôi không có tham vọng làm một văn học sử Chăm. Việc này người viết không làm nổi, và có lẽ chưa ai làm nổi, trong lúc này… Còn trong tương lai, nếu có con người tuổi trẻ nào – qua gợi hứng từ tập khảo luận – quan tâm và yêu văn học Chăm thực sự, họ sẽ đi sâu hơn vào từng bộ phận của nền văn học này. Khi ấy, có thể văn học Chăm sẽ hiển thể với những nét mới, phong phú và đặc sắc hơn, và chắc chắn “khoa học” hơn. Nhưng lúc này, con người ấy chưa thấy xuất hiện”.
Tôi mê sáng tạo, yêu sự làm mới. Nhưng bởi “con người ấy chưa thấy xuất hiện”, nên tôi phải tiếp tục chương trình thôi. Tủ sách Văn học Chăm là một bước nâng cấp và hoàn chỉnh bộ sách khái quát trên. Đầy đủ và toàn vẹn hơn, nếu không muốn nói – khoa học hơn. Bên cạnh, ngoài các tác phẩm về ngôn ngữ, tôi còn có bao nhiêu tiểu luận văn hóa xã hội nữa chứ. Và tại sao bạn không lưu í đến 10 tập Tagalau, Tuyển tập sáng tác – sưu tầm – nghiên cứu văn hóa Chăm? Với tôi, nó quan trọng không kém các tác phẩm cá nhân của tôi. Chính nó đóng vai trò thúc đẩy và gợi hứng cho thế hệ trẻ tiếp nối người đi trước. Thiên Sanh Cảnh đã chẳng từng làm nên tên tuổi qua tập san Panrang đấy sao?

Tôi có theo dõi một số diễn đàn văn hóa Chăm trên mạng và thấy dường như giới “làm học thuật” Chăm cũng có sự chia rẽ nhất định. Trong khi trên thực tế đời sống văn hóa Chăm thì đang đứng trước nguy cơ lớn về mai một bản sắc văn hóa. Là một nhà nghiên cứu vừa đứng trong cộng đồng, vừa đứng ở tâm bão của học thuật, ông nghĩ gì?
Inrasara: Chia rẽ, phân hóa trong quan điểm về học thuật, thậm chí về một vấn đề hay một tác phẩm – không vấn đề gì cả, miễn sự phân hóa đó ích lợi cho nghiên cứu, cho con đường “tìm về bản sắc”. Còn khi có người í định dựa vào uy danh – chức vị hay danh vị, học vị hay học hàm – phán về lĩnh vực mình không hiểu biết, từ đó gây hồ nghi “hoang mang” trong cộng đồng, thì mới đáng phiền. Phiền thôi, chớ cũng chẳng vấn đề gì nghiêm trọng lắm đâu. Vài phê phán ấy có thể gây nhiễu cho vài đối tượng nhất định trong thời gian nhất định, nhưng chỉ cần vài minh giải vào thời điểm thích hợp, tất cả sẽ đâu vào đây.

Là một sinh viên từng bỏ giảng đường từ năm hai Đại học để về quê cày, tự học và quyết tâm “điền dã” khám phá văn hóa trong chính môi trường làng mạc của mình, ông nghĩ gì về con đường mò mẫm để xác lập một cái tên trong giới nghiên cứu?
Inrasara: Tôi yêu ngôn ngữ, yêu sự tự do và sáng tạo. Yêu, đi, đọc và viết vậy thôi. Còn việc xác lập tên tuổi hay í muốn được người đời biết đến, tôi hoàn toàn không định hướng. Chẳng việc gì phải vội vã cả! Đi, tôi tin là có con đường trước mặt. Nền văn hóa dân tộc Chăm phải lộ diện như nó vốn có. Tiềm năng sáng tạo trong tôi cần được đánh thức, như nó phải thế. 25 năm mò mẫm trong sương mù í tưởng và mục tiêu, nửa đời người đánh vật với con chữ tôi mới cho đăng/ in báo bài thơ/ tập thơ đầu tay, tác phẩm nghiên cứu đầu tiên, sự thể đã nói được nhiều điều.

Gần đây, ông thiên về sáng tác, phê bình và tham gia nhiệt tình vào các sinh hoạt văn nghệ chính thống. Có vẻ như ông đang ưu tiên cho con người nghệ sĩ hơn con người nhà nghiên cứu?
Inrasara: Tôi luôn tự nhận là kẻ cư trú trên đường biên, giữa ngoại vi và trung tâm, dân tộc thiểu số và dân tộc đa số, nghiên cứu và sáng tác, khoa học và nghệ thuật,… Có thể nói tôi là người viết gần như sống chệch quỹ đạo sinh hoạt ngoài lề của hoạt động chữ nghĩa. Ngoài vài công việc mang tính bổn phận công dân như chủ trì Bàn tròn văn chương năm 2007, chủ biên và điều hành Tuyển tập Tagalau, họp hành Hội VHNT các DTTS Việt Nam với tư cách Trưởng Ban lí luận phê bình, nói chuyện chuyên đề thơ Việt hay văn hóa Chăm tại vài Đại học hay các nơi mời,… Tất tần tật chiếm chưa tới mươi phần trăm thời gian tôi dành cho chữ nghĩa. Còn lại tôi ngồi trước màn hình trắng. Sinh hoạt đồng hương – không. Bù khú nhậu nhẹt – không. Nghĩa vụ kinh tế gia đình – không. Tôi không biết họa sĩ nào đang cặp bồ với nhà báo nào, vị nào trong BCH Hội Nhà văn không bỏ phiếu cho cây bút nào, nhà văn nào vừa bị nhà phê bình nào đánh trên blog,… Mỗi ngày bình quân tôi viết 5 tiếng, đọc 3 tiếng, còn lại là suy nghĩ và ghi chú. Một nghệ sĩ sáng tạo mà 9 giờ tối đã ngủ khò, có khi cả tháng mới vào “Sài Gòn” một lần, thế là quá ư cá biệt rồi còn gì!

Xin ông nói ngắn quan niệm về sự khác biệt giữa tính độc lập của một nhà sáng tác và một nhà nghiên cứu?
Inrasara: Khác biệt lớn nhất giữa hai bộ phận cầm bút này là: Kẻ sáng tạo – trong hành động, cần sự độc lập tác chiến; trong tư duy, học yêu nỗi cô đơn; trong quan hệ, biết dưỡng tính bất cần người đồng hành và cả í kiến dư luận. Ngược lại nhà nghiên cứu cần đến sự hợp tác, cùng ngành và đa ngành.

Chỉ có sự “hợp tác”, cộng hưởng thôi sao, thưa nhà nghiên cứu?
Inrasara: Bởi bạn đề nghị “ngắn”, nên tôi đã rất ngắn về “tâm thế độc lập” của hai nhà trên. Triển khai thêm thì dễ dẫn đến vô cùng. Với tôi, sáng tác hay nghiên cứu tôi đều chuẩn bị kĩ lưỡng, chứ không cảm tính đầy may rủi. Làm thơ có nghiên cứu là vậy. Dĩ nhiên mỗi thể loại đòi hỏi vài xử lí “tài liệu” khác nhau. Riêng nghiên cứu, một công trình phải đáp ứng đầy đủ tiêu chí khoa học. Ví dụ Trường ca Chăm (2006), cần đến tám bộ phận cấu thành. Ngoài phần dẫn nhập là, nguyên tác bằng akhar thrah (chữ Chăm truyền thống), chuyển tự La-tinh văn bản, dịch nghĩa, dịch thơ, chú thích từ khó, đối chiếu dị bản và Index. Ngoài ra còn có nguyên bản scan và cả bản đồ, khi cần thiết nữa.
Nhưng thế nào đi nữa thì với cả hai, tôi đã giữ lửa được liên tục từ chữ đầu tiên cho đến dòng cuối cùng.

Và xin cho biết những bước tiếp theo của một nhà nghiên cứu ở tuổi ngoài năm mươi?
Inrasara: Sau khi nhìn thấy tập tiểu luận mới Thơ như là tiến trình ra đời, và nhất là sau khi in bộ Thơ Việt đương đại 4 tập, tôi chuyển hệ lần nữa. Tôi sẽ dành hoàn toàn thời gian và công sức vào các cuốn tiểu thuyết dự án. Và dĩ nhiên: Từ điển bách khoa văn hóa Chăm mà tôi đã khởi động vài năm qua.

Sài Gòn, 15-3-2010