Sáng 19-10-2024, Cà-phê thứ Bảy tại Quận-1, non 30 khách ngồi đầy thính phòng nhỏ, ấm cúng. Thuyết, như thể bạn bè gặp mặt trao đổi: Vui vẻ, khá tiếng cười, và nhiều câu hỏi. Sau đây là 10 câu hỏi chính, mang tính gợi mở.
[1] Tại sao “Văn hóa Cham nhìn từ Cham”? Trước đây văn hóa ấy được nhìn qua con mắt Pháp, Việt và… Nay có thêm ‘từ Cham” để, có nhiều góc nhìn. Từ đó các bên hiểu nhau hơn, để sống, yêu thương, làm việc và sáng tạo.
[2] Về tháp Cham, đã có quá nhiều công trình khoa học đáng tin xuất bản.
Riêng tôi nêu vài khía cạnh chưa từng được nhắc tới. Tháp dựng xa khu dân cư, các nhà nghiên cứu dịch sai: ‘Hling’ là ngọn lửa, chứ không là “lá nhĩ”, ‘sang’ là “nhà” chứ không phải “Tháp [lửa]”, “Tháp [cổng]”, tại sao có ‘sang uơk’…
[3] Tinh thần vô danh của Cham
Tôi nêu ‘Kut’ “Nghĩa trang Cham Ahiêr” và sự khiếm danh của tác phẩm cổ Cham ra để tường minh tinh thần này của Cham.
[4] Tôi giải minh về “họ” của Cham và từ “Chăm”, “Chàm”, “Cham’ cùng mấy biến tướng.
Tôi cho biết, sự thể đã được kể rất kĩ trong tập bút ký Những cuộc đi & cái Nhà-2014. Ở đó có nỗi mặc cảm và giải mặc cảm, rất vui.
[5] Tôi giải huyền thoại: Huyền Trân, Lục bát thuần Việt, “hải tặc” Cham, quan niệm về Đất của Cham và sự kiện yến tiệc trong khuôn viên tháp Pô Klong Girai, Cham quản “đất thánh” bằng cách không quản, về chiều cao của tượng Pô Inư Nưgar trong Tháp Bà …
[6] Tôn giáo Cham, có phải là nguyên do chính khiến Cham mất nước?
Tôi nêu các nguyên do khác nhau, tôn giáo là một, nhất là từ khi Islam nhập địa vương quốc, xung đột với Ấn Độ giáo là quốc giáo Champa khi ấy.
Tôi thêm, Bà-ni là sáng tạo vô cùng độc đáo của Cham. Đó là tôn giáo dân tộc, hòa bình và nhân văn.
[7] Cuối cùng, phân 12 “loài” Cham có nguyên do chánh đáng.
Như Cham Kinh hay Cham Việt và Canh Cụ chả hạn, trong dòng máu tôi có bạn, trong bạn có tôi, vậy hà cớ ta phân biệt đối xử rồi ghét nhau. Phân loại, để “hiểu, thì càng yêu hơn” – là châm ngôn của Inrasara.
[8] Khác
– Luật tục Cham có mâu thuẫn với Pháp luật hiện tại
Tôi nói, có cái bị bỏ qua, bên cạnh còn nhiều luật được lưu trì mà không chút mâu thuẫn. Phân công lao động và tài sản trong gia đình mẫu hệ Cham là ví dụ.
– Bà con Cham ở hải ngoại có còn liên hệ với Cham trong nước?
Có, đa phần là người Cham đi sau 1975, nhất là Cham từ Pangdurangga ra đi.
– Nhà thơ bảo Cham có 12 “loài”, vậy các loài này có hiểu nhau không?
Có và không. Không, rõ nhất là Cham Thái, Cham Hải Nam, Cham Philippines… Có: Cham Raglai, Cham Hoa Kỳ… 50-50 là: Cham Đông với Cham Tây, Cham Hroi…
[9] Inrasara có cảm nghe cô đơn không, trong bảo tồn văn hóa Cham?
Tôi nói, không. Cham hiện có nhiều nhà chuyên sâu, từ cộng đồng luôn xuất hiện vài sinh linh yêu và quyết bảo tồn di sản ông bà. Còn để có thêm 1 “Nhà thập cẩm” bao quát được nhiều lĩnh vực như Sara thì khó.
[10] Nghĩ-nói-viết-làm của tôi đặt trên nền tảng 4 chân kiềng:
Tinh thần Giải sân hận của Ariya Glơng Anak, Tư tưởng Hóa giải & hòa giải của Pô Rômê, Triết học phi tâm hóa của Hậu hiện đại, và Hành động Nhập cuộc về hướng Mở của tôi.