[về tinh thần ‘Bhap ilimô’]
Tố Hữu: “Núi cao nhờ có đất bồi/ Núi chê đất thấp, núi ngồi nơi đâu…”
Ta mới rủng rỉnh túi, vừa nho nhoe thạc sĩ, hay ta mới được vài bài báo nhắc đến mà vội nghênh mặt lên nhìn trời. Ảo rằng ta trí thức, ta văn hóa, mà có biết đâu đấy chỉ là món:
‘Bilok li-u iku bamông/ Njrung gaup tapông laic ilimô’:
“Sọ dừa – đuôi chót của quày/ Hùa nhau mang vác bảo văn hóa đây”.
Tầm ấy, Pauh Catwai mới giơ ‘gai gru’ lên, đã chạy mất giày!
Continue readingNhà văn Việt Nam không biết lập hồ sơ về mình, Nguyễn Hưng Quốc nói thế. Muốn viết cho hết ngọn ngành về một nhà văn Việt, cực khó, nhà phê bình phải làm công tác sưu tầm.
Ngoài kia, nhà văn Tây nó khác, họ luôn có sẵn, cứ vào đó mà khai thác. Như Dostoievski, từ đống thư từ đầy lỗi ngữ pháp của ông, Gide đã viết một tác phẩm để đời.
Continue reading[hay. Thế nào là bố thí Ba-la-mật?]
Trong khi lứa bạn học trò chơi, tôi chơi kiểu khác: Lang thang vào các palei Cham sưu tầm và chép văn bản. Có, tôi cho đi: – là Tài thí.
Vào đời, trong lúc các bạn vui với rượu bia, tôi suy tư về “Văn hóa Cham nhìn từ Cham” để giải minh “ẩn ngữ” cho bà con, chức sắc: – là Pháp thí.
Quốc Hội thông qua Dự án Nhà máy Điện hạt nhân, sinh linh Cham lo sợ, tôi đứng TRỤ mở cuộc thảo luận về nó: – là Vô úy thí.
Đừng nghe những gì Sara nói… – tôi ưa đùa thế.
Continue readingCuối cùng, một Cham ở tương lai cần nhập cuộc về hướng mở, và nâng tầm lên: Từ CHAM hòa đồng VIỆT NAM hội nhập THẾ GIỚI. Thế nào?
[1] Người ngoài nhìn Cham
Ý kiến của 2 sử gia Việt: Nguyễn Thành Khôi và Trần Trọng Kim: Các cụm từ được gán cho Cham xưa: “người đi biển”, “tên cướp biển” “hung hãn và gan dạ”, “hiếu chiến và độc ác”, “quậy phá”, “quấy nhiễu”…
– Hiểu, tôi dành 3 trang để giải minh.
[2] Cham tự nhìn mình
Continue readingÂm nhạc Cham lớn, nhiều người nói thế. Còn lớn thế nào, lớn ở đâu không ai biết. Các nhà nghiên cứu, từ Thái Văn Kiểm, Phạm Duy đến Trần Văn Khê vẫn vậy.
Chớ hỏi, hôm nay có ai cầm lên công trình để nhận diện Âm nhạc Cham không, trong khi văn học Cham thì đã?
Năm 1998, tôi tập hợp nghệ nhân, chức sắc-nghệ sĩ thu âm ghi hình, sau đó tổ chức 2 Đêm Âm nhạc dân gian Cham [nguyên bản] đầu tiên ở Chakleng. Thấy gì? Và đâu là những kiêng kị? Chức sắc nào có thể trình diễn?
Continue reading“Văn hóa Cham nhìn từ Cham” giải quyết được tất cả mọi vướng mắc!
Ở Rija Nưgar vừa qua, thầy giáo PTCS người Việt, hỏi tôi:
– Nếu học sinh của em hỏi, tại sao tháp thì “tháp Chàm” còn dân tộc lại là “người Chăm”, chú trả lời thế nào? Môt câu thôi, ngắn gọn nhất để các em có thể hiểu và chấp nhận được. Tôi nói:
– Đơn giản lắm, Chàm là từ cũ, Chăm là tiếng mới.
Continue readingNhững bộ mặt nghiêm trang nghiêm nghị
tôi thấy chúng thật nghiêm trọng
những bộ mặt cứng đơ nấp sau tấm màn trang trọng
chúng đang làm chết văn hóa và làm thứ văn hoá chết
(Inrasara, “Phác thảo ở biển Vũng Tàu”, 2002)
Sáng 26-4-2023, anh Chung Hoàng đại diện Hội đồng Anh hẹn tôi với tư cách “cố vấn” giai đoạn làm cái phỏng vấn sơ kết 4 năm triển khai dự án Di sản kết nối ở cộng đồng Cham Ninh Thuận.
Continue readingTút “Làm thế nào đứng ở đầu sóng ngọn gió, mà không gục đổ, để được hiệu quả và lâu dài?” Polinh Polinh còm: “Bác là người hùng của Đạo Bà-ni”, tôi trả lời: “Pô nói to rồi, không khéo Sara bị la đó – karun!”
Tôi đứng đầu sóng ngọn gió – không phải để tỏ ra oai khí [Sara đâu khở thế], mà là do THẾ BUỘC. Xin kể 3 chuyện:
[1] GHUR RANEH, từ năm 1999 nghe tin Ghur bị xâm hại, tôi 2 lần nói với yut Thành Chiểu cán bộ lớn nhất Cham ở Ninh Thuận, sau đó nhắc thầy Nguyễn Văn Tỷ, các vị chức sắc Phước Nhơn nữa, mọi người phản ứng gắt nhưng chỉ ngưng tại đó. Mà Pabblap có khá nhiều “trí thức”, dân khoa bảng có, cả các anh đi làm ‘urang parat’ như Hứa Phăng, Thập Liên Trưởng…
Continue readingChính kiêu hãnh, cứng đầu và ngang bướng, Cham Pangdurangga mới luôn giữ được tư thế và thái độ động phản lại kẻ lạ: Khi họ mới đến, cả sau đó khi làm hàng xóm, rồi sống chung đụng với – là người Việt.
Cham TỪ CHỐI bất kì thứ gì người Việt mang đến.
Mấy món bảo thủ: Không tiếp nhận thần thánh từ ngoài, bám trụ tôn giáo Ahiêr Awal, chế độ gia đình mẫu hệ, Akhar thrah…, qua đó Cham sống sót và tồn tại với và trong bản sắc của mình. Dù – nói như Chế Lan Viên, “tháng ngày qua vẫn sống trong đêm mờ”.
Cố thủ trong lô cốt truyền thống, Cham được gì? Ít ra: cũng tồn tại qua.
Mấy ông Cham nói đùa mà thiệt: Nếu không có hai thứ “khanh”: Akhar [thrah] Chữ mẹ đẻ và ‘Khan’ Váy người nữ, Cham mất từ khuya! Nữa, đạo Ahiêr Awal…
Continue readingPangdurangga là khu vực địa lí lịch sử cực nam trong bốn khu vực thuộc vương quốc Champa. Suốt chiều dài lịch sử đầy biến động, khu vực này luôn chịu thiệt. Về mọi mặt. Xa trung tâm văn hóa lớn là vùng Amaravati thời Champa hưng thịnh, nó ít được ưu ái; không biết bao lần bị quân Khmer xâm lăng mà nó phải đơn thương chống cự, rồi sau đó – khi vương quốc suy yếu, một mình Pangdurangga phải chịu trận để thay mặt cả dân tộc mà tồn tại.
Tồn tại theo đúng tính cách của người Pangdurangga.
Continue reading