Hoelderlin: “Từ khi chúng ta là một hội thoại, và có thể nghe ra nhau”.
[mến tặng các bạn thế hệ trẻ Cham]
Để có được hội thoại, là điều khó; khó đến từ nhiều lối, lắm ngả.
Tạm nêu, và phân tích sơ bộ.
1. Nói bằng Tâm thành
Chửi bới Cộng sản này nọ, phê phán chính quyền bất cần nền tảng thì không gì dễ hơn: trên mạng đầy ra; để tạo chú ý, ta cứ nhặt từ đó mà ăn theo. Ở phía ngược lại, chụp cái mũ phản động cho các loại tiếng nói phản biện, cũng chẳng khác gì.
Với Cham, nói xỉa xói, đâm thọc người đồng tộc [hay người Việt chung chung] thì dễ: khó ai có thể cãi lại nỗi bóng gió ấy của ta. Còn đối tượng bị xỉa xói, đâm thọc quay lại chửi một tiếng rồi ngoảnh đi, cũng hệt. Hệ quả là cả hai cùng bị cuộn xoắn vào vòng kim cô không lối thoát.
Phản biện đúng-mạnh để buộc bên kia chịu ngồi lại nói chuyện, mới khó; nói, để có thể nghe ra nhau, càng khó hơn nữa. Chỉ khi nào ta biết “đi ra khỏi con người mình” với tâm giải sân hận, ta mới “có được hội thoại”. Qua đó nút thắt Gordian mới có cơ may được tháo gỡ.
Muốn thế, cần đến thực tâm. Câu:
“Người khôn ăn nói nửa chừng/ Để cho kẻ dại nửa mừng, nửa lo”.
Bộc lộ tâm lí thành phần người Việt có chữ nghĩa ngày xưa, là rất tệ. Nói mà không ra nói, nửa kín nửa hở; còn tính toán được mất trong nói – là tâm chưa thành.
2. Trách nhiệm của nói
Monica Lewinsky trong một “talk” đầy xúc động, bật một ý sáng giá:
“Ta đã nói rất nhiều về quyền tự do ngôn luận, tuy nhiên ta cần nói nhiều hơn về tinh thần trách nhiệm trong tự do ngôn luận. Tất cả chúng ta muốn được lắng nghe, nhưng hãy nhận thức rõ khác biệt giữa việc lên tiếng có mục đích với lên tiếng chỉ để gây sự chú ý”.
(We talk a lot about our right to freedom of expression, but we need to talk more about our responsibility to freedom of expression. We all want to be heard, but let’s acknowledge the difference between speaking up with intension and speaking up for attention).
Muốn lên tiếng có mục đích, cần rõ ràng, cụ thể, và MỘT (1) NGHĨA. Viết, không phải để mình hiểu, mà là để NGƯỜI KHÁC HIỂU. Viết, chớ để người đọc đoán mò, từ đó có thể hiểu sai ý mình. Khi đã rõ ý, ta không thoái thác, mà chịu trách nhiệm về ý kiến của ta.
Tự do ngôn luận là tự do trong trách nhiệm.
3. Nói để mở
Nói, không phải để cắt, đóng cánh cửa với phía bên kia, mà là mở đường cho đối thoại.
Ví dụ, về Dự án ĐHN Ninh Thuận, tôi nêu 3 điểm chính: Cham cư trú ở đây hơn 2 ngàn năm, non phân nửa dân Cham ở VN đang sinh sống ở đây, và hơn trăm điểm tôn giáo tín ngưỡng đang được thờ phụng nằm trong vùng ảnh hưởng. Nói cho Cham hiểu, cho Chính phủ hay, và cho thế giới biết. Làm Điện hạt nhân, cần xét đến 3 điểm trọng yếu đó.
Về Dự án Nhà máy thép Cà Ná, tôi có bài “Ninh Thuận thực sự cần gì”? – Cần: Nước, Văn hóa Cham, và Du lịch bán sa mạc, chứ không phải thép.
Về Ghur Bini, tôi phát biểu nguyên văn: “Tôi nói, là để giúp đỡ Đảng và Chính quyền. Tại sao? Vì không chính quyền nào dung chưa cá thể xâm phạm đất tín ngưỡng tập thể cả. Nói, để phòng ngừa thiệt hại với nguy cơ lớn hơn”.
4. Cách nói [viết]
Khác với văn chương càng hàm nghĩa càng tốt, việc viết [Status hay Comment] về vấn đề cụ thể liên quan trực tiếp đến hiện thực đời sống, cần câu cú rành mạch, thái độ dứt khoát về sự thể đang bàn.
Không lạc đề và chung chung đã đành, sự mơ hồ thì càng tránh. Đề xuất biện pháp của ta bằng ngôn từ giản đơn nhất có thể, để ai cũng nắm bắt và bàn luận được.
Tôi là kẻ đam mê chữ nghĩa KHÓ từ rất sớm.
4 tuổi, tôi đã thuộc lòng Ariya Glơng Anak, thi phẩm cực khó. 20 tuổi, tôi mê mệt Heidegger, triết gia bị xem là khó hiểu nhất thế kỉ XX: trở ngại xuất phát từ sự thẳm sâu và mới mẻ của tư tưởng ông. Phần đầu của Âm thanh và Cuồng nộ của Faulkner là chương cực kì khó nhằn, nhưng đó lại là thủ pháp sáng tạo độc đáo nhất của văn chương nhân loại, vậy mà 18 tuổi tôi đã say sưa nó.
Thế nhưng, tôi không chấp nhận thứ văn nghị luận mơ hồ và khó hiểu.
Mơ hồ và khó hiểu không bởi tư tưởng, mà do: [1] Tư duy chưa sáng rõ, [2] Thiếu ngôn từ, [3] Thiếu khả năng trình bày ý tưởng, và tệ hơn – như Nietzsche nói [4] “Chúng khuấy đục dòng nước cạn để ra vẻ sâu thẳm”, hòng đánh lừa người đọc.
Vậy, tại sao bạn cứ mơ hồ và khó hiểu?