[MỞ: Vấn đề sáng tạo đang là trọng tâm của xã hội hiện đại. Sáng tạo trước tiên đòi hỏi đến trí thông minh xuất chúng, sau đó mới đến các yếu tố khác.
Sắp tới cuốn Minh triết Cham vừa phát hành có 2 buổi ra mắt. Cho nên việc đặt câu hỏi: “Người Cham có thông minh không?” Thông minh tới đâu? Tại sao? Và làm gì để phát triển trí thông minh sáng tạo? là điều vô cùng cần thiết. Như là bước đầu hội nhập vào thế giới mới trong thời đại toàn cầu hóa.]

*
Đây là đề tài đã được đặt ra và mang thảo luận trên Inrasara.com 5 năm trước. Nay thử đặt lại: “Người Cham có thông minh không?”. Chớ vội trả lời có hay không.
Đừng nói cao xa, vấn đề đầu tiên phải là thông minh để TỒN TẠI. Nói dễ hiểu như Bùi Giáng: “Người còn thì của mới lai rai còn”.
Ở quá khứ, Champa có vương quốc “một thời oanh liệt”, người không giữ nổi để cho mất đi, hỏi có thông minh không? Câu hỏi thuộc thì quá khứ, ta tạm cho vào ngoặc.
Người hôm nay nên bàn chuyện hôm nay.

Dẫu sao cũng phải TỒN TẠI. Bị ném/ đẩy/ đày đến thế giới nào bất kì, ta vẫn có thể tồn tại được. Như dân Do Thái. Vấn đề là tồn tại thế nào?
Chối bỏ dân tộc để tồn tại [thơ Inrasara: “Có nước da hơi sáng, em chối mình là Cham”] – tồn tại PHI CHAM, có phải là tồn tại? (Ở đây, xin lỗi tinh thần quốc tế!).
Người ta ứng xử bất công với mình, xuyên tạc mình, mà cứ câm lặng – là HÈN…
Người ta ức hiếp, chèn ép đồng tộc mình, nhưng chỉ vì không ưa người ấy, mà mình thái độ sống chết mặc bây – là NGU [vì khi mình bị, ai lên tiếng?]…
Hay cứ chấp nhận, như ý thơ Chế Lan Viên: “[Dân] nước non Chàm không bao giờ tiêu diệt/ Tháng ngày qua vẫn sống trong đêm mờ”? – Tồn tại trong đêm mờ là tồn tại YẾU NHƯỢC, có đáng không?
Ngược lại, ta đã chấp nhận bán lương tâm mình để tồn tại, hùa theo thế lực để nịnh bợ, chạy vạy, tham ô… mà tồn tại; dẫu có tồn tại trong thế MẠNH, nhưng mạnh kia chỉ là tam bợ, phi nhân văn – có phải là tồn tại đúng nghĩa không?

Phải tồn tại. Vấn đề là, làm thế nào để tồn tạo, và tồn tại thế nào?