Tinh thần Cá nhân, Tinh thần Sáng tạo và Tinh thần Tùy tiện Cham liên quan mật thiết với nhau đến vô phương cứu chữa.
Tranh luận và cãi cọ của Cham về Akhar thrah non chục năm qua khiến tôi không thể không liên tưởng đến khủng hoảng Lịch Xakawi Cham thế hệ trước. Sinh hoạt cộng đồng Cham gắn chặt với tôn giáo và tín ngưỡng, cả hai không thể thiếu Lịch Xakawi để xem ngày tháng hành lễ.
Tôn giáo và tín ngưỡng giải quyết vấn đề tâm linh, Lịch Xakawi gắn chặt với nó linh thiêng thì miễn bàn. Thế mà mỗi vùng, mỗi thầy gru cứ tùy tiện thay đổi, tùy ý làm khác và tùy nghi dùng – vô tư.
Xakawi bak nưgar Lịch khắp xứ là vậy.
Khắp xứ đến không biết đâu mà lần. Thế nên hơn trăm năm trước, tác giả Ariya Harei Mưlơm lớn tiếng rủa, ai dùng sai Xakawi thì sẽ bị tàn mạt cả dòng họ. Vậy mà Cham cứ vô tư làm sai, dùng sai.
Mãi mùa hè 1990, Hội Bảo thọ Chakleng [Châu Văn Mỗ Hội trưởng, Quảng Đại Hồng phó, tôi mới 30 tuổi thủ vai thư kí] xắn tay áo vào cuộc. Chúng tôi phát lời mời các chức sắc Cham Ahier cả khu vực về bàn thống nhất. Đó là việc làm to con và to gan. Lạ, tại đó, anh em bà con hả lòng hả dạ, chỉ qua hơn giờ đồng hồ tâm tình. Lưu ý, tâm tình chứ không là bàn cãi, thảo luận đầy tính khoa học.
Sau cuộc nhất trí đó, một nhóm chuyên gia [gồm 3 vị Trượng Văn Sinh, Sử Văn Ngọc, Châu Văn Trợ] lĩnh sứ mệnh biên soạn lịch chuẩn thân hành vào Phan Rí, Ma Lâm thương thuyết theo tinh thần “tình cảm là chính”. Chớ dại dột mà đi cãi lí với nói chuyện khoa học chi chi cho nhọc, cứ nỗi “Chàm mình” mà vận dụng. Như nghệ với vôi, mọi người một lòng một dạ, mỗi vùng chịu nhích qua một tí. Không phải em trúng hay bác trật đâu. Cánh Pajai Malâm bác ăn Katê tháng 11, bên Kraung Tuy Phong tháng 9, thôi thì ta dồn về tháng 10 đi, mỗi bên chịu xê qua xích lại xíu là được. Mỗi thao tác giản đơn đó thôi, Xakawi từng là nỗi ám ảnh trí thức hàng trăm năm qua ăn không vô cơm, đã trùng khớp ngon lành.
Nhưng rồi, mươi năm sau thôi, truyền thống tùy tiện chủ nghĩa Cham đã làm cú lặp lại ngoạn mục: Xakawi lại khắp xứ! Cả trong Cham Ahier lẫn Cham Awal.
Và rồi, ngay cả khi ngày tháng đã trùng khớp, Tinh thần Cá nhân Cham lại vào cuộc: Ta phải làm Xakawi khác với vị nọ ở palei kia. Nên không lạ, khi hằng năm trong cộng đồng này xuất hiện ít nhất 6-7 loại Lịch Xakawi khác nhau của tác giả khác nhau, trong đó có “tác giả” chỉ mới qua lớp sơ cấp Xakawi! Chỉ cần thay đổi chút đỉnh (về kiểu chữ, cách bài trí) là ta đã có cái Xakawi khác. Sao cũng được, miễn là KHÁC.
Trước Tinh thần Tùy tiện này, không ít người la lối, thậm chí nguyền rủa [như tác giả Ariya Harei Mưlơm], tôi ngược lại, thấy nó thú vị nữa là khác! Bởi chính nó làm Cham được là Cham.